Blog

(Wygłoszona u Sióstr Wizytek w Warszawie, 28.04.2020 roku, w ramach cyklu „Jak troszczyć się o relację ze Słowem Bożym w świetle dokumentów Kościoła: Adhortacji Apostolskiej o Słowie Bożym «Verbum Domini» papieża Benedykta XVI oraz Konstytucji Apostolskiej papieża Franciszka «Vultum Dei querere» i instrukcji wykonawczej do niej «Cor orans». Teoria i praktyka” – 11 spotkań)

Drogie Siostry!

Już w poprzedniej naszej konferencji, kiedy mowa byłą o zmartwychwstaniu, a zwłaszcza tekście o Piotrze i Janie przy pustym grobie, okazało się że język grecki jest o wiele bogatszy niż język polski pod względem znaczeniowym, jednym słowem wieloznaczny bo na określenie jednej rzeczywistości używa więcej niż jednego słowa. Wskazałem wtedy, że np. w języku greckim mamy kilka określeń, mówiących o miłości (eros – zmysłowa i egoistyczna, storge – czuła i wyrażająca więź, filia – przyjacielska, agape/caritas– doskonała, ofiarująca się, miłosierna) oraz na określenie widzenia (blepo – patrzę, widzę, w sensie fizycznym używając zmysłu wzroku i posługując się oczami; theoreo – oglądam, przyglądam się, kontempluję; horao – widzę, dostrzegam, rozumiem, przyjmuje z wiarą).

Przykładem problemu, związanego z tłumaczeniem może być przynajmniej w kilku miejscach modlitwa „Ojcze nasz”, o której – za sprawą wypowiedzi papieża Franciszka – w ostatnim czasie było głośno, łącznie np. ze zmianą treści modlitwy np. w języku włoskim. Chodzi tu zwłaszcza o „nie wódź nas na pokuszenie” a Bóg przecież nikogo nie kusi czy jak tłumaczą inni „nie dopuść, abyśmy ulegli pokusie”, „nie dopuszczaj do nas pokusy”. Nie jesteśmy w stanie tu wniknąć w pewną mentalność semicką, która z tym jest związana, a tymczasem nie trzeba wcale zmieniać treści, ale właściwie ją wyjaśnić w duchu historii Hioba jako próby i doświadczenia, jak podkreśla ks. Wojciech Węgrzyniak¹.

Innym problemem z tłumaczeniem jest z jednej strony archaiczność języka biblijnego, często już po jakimś czasie niezrozumiałego, jak dziś np. w wypadku pięknego językowo tłumaczenia ks. Jakuba Wujka SJ. Z tym też wiąże się drugi problem z tłumaczeniem, aby język biblijny maksymalnie uwspółcześnić, co czasem rodzi niekoniecznie trafione użycie słów. Np. w tłumaczeniu tzw. „Biblii Paulistów”² we wspomnianym „Ojcze nasz” zamiast „odpuść nam nasze winy” przetłumaczono „i daruj nam nasze długi, jak i my darowaliśmy naszym dłużnikom” (greckie: οφειληματα [ofeilēmata]), ale przecież słowo „dług” w języku polskim jednoznacznie kojarzy się bardziej z bankiem, komornikiem itp. i raczej nie nawiązuje do grzechów i przewinień. Innym przykładem są „Błogosławieństwa Ewangeliczne”, gdzie zamiast „błogosławieni” mamy „szczęśliwi” (od zastosowanego tam greckiego słowa „makarios” – podobne tłumaczenie jest w tzw. „Biblii Poznańskiej”).

Od początku chrześcijaństwa, kiedy pojawił się tekst pisany Biblii, tłumacze z języków oryginalnych (hebrajskiego, aramejskiego i greckiego) mają problem na czym skupić swoje tłumaczenie: oddać literalnie przekład, tak jak jest to zapisane czy raczej przekazać sens danego fragmentu. Z tego też powodu nie ma sensu, aby szukać przekładu idealnego Pisma Świętego, gdyż takiego się nie znajdzie, gdyż w każdym można znaleźć jakieś mankamenty.

Tymczasem, jak pokazuje nam księga Dziejów Apostolskich czytana w tym czasie wielkanocnym, nie chodzi tutaj o oddanie tekstu w mądrości ludzkiej, ale o przekazanie jego istoty i pozwolenie Bogu, aby działał w ludzkich sercach (por. Dz 4, 5-21). Znamienna jest scena, kiedy Piotr i Jan, rybacy, ludzie nieuczeni i prości (por. Dz 4, 13) stają przed Sanhedrynem czyli ludźmi wykształconymi, znającymi Pisma, a ci drudzy nie są w stanie stawić czoła ich nauczaniu i zaprzeczyć Słowu (por. Dz 4, 16).

Z czego biorą się zatem też różne tłumaczenia Biblii? Czasem są to drobne błędny przy tłumaczeniu, jak pomijanie czy dodawanie jakiś słów lub liter, które zniekształcają tekst nie tyle w sensie zamierzonym, ale z chęci oddania pewnej towarzyszącej tłumaczowi myśli. Innym błędem jest zastosowanie nieodpowiedniego czasu gramatycznego z danego języka, co też powoduje że tekst nie jest w pełni jasny. Jeszcze innym niekonsekwencja w doborze odpowiednich słów oryginalnych lub stosowanie zamiennie dwóch form na określenie tego samego słowa oryginalnego. To samo dotyczy niekonsekwencji w posługiwaniu się liczbą pojedynczą i mnogą, co też może spowodować niejasności w tłumaczeniu. Wreszcie tekst oryginalny zapisany jest małymi a nie dużymi literami oraz bez interpunkcji, a tłumaczenia dostosowują się do zasad danego języka narodowego w tym względzie.

Nie można zarzucić tłumaczom braku staranności w tłumaczeniu Biblii, gdyż każdy z przekładów stara się tej staranności dochować, ale po ludzku nie da się uniknąć zarówno błędów, jak i różnych interpretacji stosowanych przez tłumaczy. Zatem każde tłumaczenie Biblii ma w sobie jakieś niedoskonałości, a z drugiej strony by korzystać z języków oryginalnych trzeba by mieć odpowiednią wiedzę w tym względzie.

To daje nam też przedsmak tego dlaczego jest czasem potrzebne posłużenie się metodą porównywania różnych tłumaczeń biblijnych, które zwracają czasem uwagę na pewne niuanse związane z wrażliwością tłumacza. W wielu wypadkach bowiem nie da się w sposób dosłowny w języku polskim oddać pewnych spraw i rzeczy, bo chociażby związane są z zupełnie innym kontekstem myślenia i funkcjonowania, który nam współczesnym Europejczykom jest daleki.

Drogie Siostry!

Po tym zagadnieniu wstępnym, związanym z problemem tłumaczeń biblijnych, przejdźmy teraz do konkretnej metody, jaką jest porównywanie różnych tłumaczeń biblijnych. Dlatego może to być metoda wzbogacająca nasze spotkanie ze Słowem Bożym? Najpierw dlatego, że jeśli jakiś czasu używamy jednego tłumaczenia – jak chociażby w księgach liturgicznych – to kiedy następuje nawet najmniejsza zmiana, to już się gubimy. Zatem sięgnięcie do innego tłumaczenia, zwracającego naszą uwagę na inne aspekty tekstu, odświeża nasze spotkanie ze Słowem Bożym, bo okazuje się że i przez taki element może ono nam coś więcej powiedzieć.

Oczywiście znów jak bumerang wraca sprawa modlitwy na początku osobistego spotkania ze Słowem Bożym, przyzywania Ducha Świętego. Dalej wybieramy odpowiedni fragment biblijny, nad którym chcemy się pochylić i zbieramy rożne tłumaczenia, aby można było je porównać. Można oczywiście rozłożyć sobie egzemplarze różnych tłumaczeń, ale będzie to raczej uciążliwe. Lepiej jest przygotować sobie zestawienie tych tłumaczeń werset po wersecie, jak w materiałach do dzisiejszej konferencji. Można pokusić się o skopiowanie tych tekstów z jakiegoś biblijnego programu komputerowego czy też internetu (np. z zawierającego 6 tłumaczeń zestawienia w: http://www.biblia.info.pl/biblia.php) lub zgodnie z poprzednimi metodami, omówionymi w konferencji przed dwoma tygodniami, najzwyczajniej przepisać.

Kiedy już mamy tak przygotowane „stanowisko pracy”, wtedy należy najpierw odczytać tekst w całości w każdym z tłumaczeń, aby ten tekst usłyszeć i by nasze uszy wyłapały różnice, które na pierwszy rzut oka się pojawiają. Następnie należy ten tekst czytać werset po wersecie we wszystkich dostępnych tłumaczeniach, aby zobaczyć podobieństwa i różnice, a co najważniejsze, by nie tylko zwrócić na nie uwagę, ale także by wyciągnąć z tego wnioski.

Na dole kartki z tłumaczeniami czy też na jej marginesie lub w specjalnym zeszycie, o czym już mówiliśmy w czasie naszych konferencji, zapisujemy rodzące się spostrzeżenia. Gdy ktoś nie ma wystarczająco podzielnej uwagi, to można najpierw wyszukać podobieństwa, a później różnice i najpierw zatrzymać się nad tym według pierwszego a później drugiego klucza. Można np. też użyć dwóch kolorów, jak w metodzie Västeras, zaznaczając jednym kolorem podobieństwa, a drugim różnice w tekście, by stało się to dla nas bardziej przejrzyste.

Czasem pomocą czemu dany tłumacz biblijny dokonał takiego a nie innego tłumaczenia mogą być przypisy oraz sięgnięcie do „Słownika Języka Polskiego”, gdzie znajdziemy możliwe formy zastosowania danego słowa. Dzięki temu będziemy mogli dostrzec problemy, jakie rodzą się w tłumaczeniu danego tekstu biblijnego z języków oryginalnych na język polski. Ważne jest także dostrzeżenie specyfiki języka tekstu biblijnego, pewnych niuansów językowych czy zrozumienie żydowskiej i semickiej mentalności, która od naszej jest często bardzo daleka. Dzięki temu będziemy w stanie zrozumieć kontekst wypowiedzi, zdarzenia, itp.

Czasem może okazać się, że będzie potrzebna dokładna analiza lingwistyczna czyli językowa jakiegoś konkretnego słowa, aby zobaczyć jego szerokie znaczenie. Użyte bowiem słowo może, ze względu na upodobania i wrażliwość tłumacza, być jedynie jednym z możliwych tłumaczeń, wybranym przez tłumacza, gdyż bardziej mu mentalnościowo i językowo odpowiadało.

Na koniec tego indywidualnego spotkania ze Słowem Bożym z tych podjętych refleksji, dokonanej analizy różnych biblijnych tłumaczeń, trzeba złożyć pewną całość i wynikające z tego przesłanie. Należy wtedy to zapisać jako podsumowanie swojej pracy z tekstem biblijnym, aby znów można było do tego wrócić po czasie lub zaznaczyć kwestie w których muszę uzupełnić swoją wiedzę biblijną, bo rodzą się pytania i wątpliwości. Po zakończeniu tej naszej „aktywności”, związanej ze Słowem Bożym, modlimy się dziękując za to, że Bóg znów do nas przemówił poprzez Słowo Boże.

Jak można tę metodę wykorzystać i w jakim spotkaniu ze Słowem Bożym jest ona szczególnie przydatna? Widzimy wyraźnie, że może posłużyć do analizy konkretnych fragmentów biblijnych, przez nas wybranych, ale fragmenty te nie mogą być zbyt długie, gdyż jest to metoda bardzo absorbująca w czasie przygotowania, zestawienia tekstów biblijnych. Można tą metodą posłużyć się do każdego tekstu biblijnego bez wyjątku, zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie. Możemy za jej pomocą dokonywać analizy kolejnych ksiąg Biblii, jej fragmentów, przypowieści czy interesujących nas tematów, ale lepiej ograniczyć się do jednego krótkiego tekstu, aby nie zagubić biblijnego przesłania.

Drogie Siostry!

Po teoretycznym wprowadzeniu w tę metodę, jakie przed chwilą zrobiliśmy potrzeba nam pewnej praktyki. Chcemy to uczynić na koniec kwietnia, niemalże już u progu maja, kiedy w sposób szczególny modlimy się do Boga przez wstawiennictwo Maryi, analizując dobrze znany nam biblijny tekst o zwiastowaniu z Ewangelii wg. św. Łukasz (por. Łk 1, 26-38). Uczynimy to na podstawie aż 8 przekładów biblijnych tego fragmentu: Biblii Tysiąclecia, którą znamy z liturgii; Biblii Poznańskiej, która jest najbardziej obszernym tłumaczeniem z wyjaśnieniami; Biblii Warszawsko-Praskiej, ks. bp Kazimierza Romaniuka; Biblii Pierwszego Kościoła, stosowanej w pierwszych gminach chrześcijańskiej, bazującej na Septuagincie i przetłumaczonej przez ks. Remigiusza Popowskiego SDB; Biblii Gdańskiej, jednego z najpopularniejszych tłumaczeń stosowanych przez wspólnoty protestanckie; Przekładu Ekumenicznego, pod redakcją ks. Mirosława Kiedzika; Komentarza Żydowskiego do Nowego Testamentu, napisanego przez Mesjanistycznego Żyda, by pomóc nam wejść w mentalność semicką oraz Biblii Paulistów, która stara się najbardziej uwspółcześnić język biblijny, by był dostępny dla dzisiejszych czytelników.

Jakie wnioski – analizując tekst werset po wersecie – można wysnuć z zestawienia aż tylu tłumaczeń? Najpierw mogą to być wnioski natury ogólnej.

Werset 26: Szósty miesiąc od informacji, że Elżbieta jest w ciąży. Nazaret był małą nieliczącą się wioską (1600-2000 osób) – Bóg posługuje się tym co niepozorne.

Werset 27: Narzeczeństwo trwało rok i było poważniejszym związaniem niż dziś – I stopień do ślubu (było niemożliwe współżycie i zamieszkanie razem, ale związek mógł być rozwiązany przez rozwód i miał prawny status małżeństwa). Z domu Dawida oznacza potomka Dawida.

Werset 31: Adonai – Pan, Jahwe. Pozdrowienie oznacz raduj się, pokój z Tobą czy bądź pozdrowiona (greckie: Chaire Maria, keharitomene). Zwrócić uwagę na inicjatywę Boga, jako dawcy łaski, a nie na cnoty Maryi, gdyż to Bóg szczególnie ją wspiera w podjętej służbie. Można tez użyć określenia przemieniona przez łaskę, napełniona łaską, tak, która znalazła łaskę u Boga, wybrana czy umiłowana przez Boga (termin trudny do przetłumaczenia). Od V wieku w niektórych rękopisach są słowa „Błogosławiona jesteś między kobietami”. Nawiązanie do obietnicy Emmanuela – por. Iz 7, 14; Mt 1, 23. Imię Jezus – Jeszua oznacza Bóg zbawia, Boże zbaw czy Bóg jest pomocą.

Werset 32: Ha’Elion – Najwyższy, Bóg. Syn Ha’Elion – Syn Boży. Tron obiecany Dawidowi – por. 2 Sm 7, 12-13. 16; Mt 1, 1. Wielkość Jezusa oznacza bóstwo.

Werset 33: Królestwo Boże nie będzie miało końca – por. Dn 2, 44.

Werset 34: Słowa „jakże się to stanie…” wyrażają nie niedowiarstwo, jak w wypadku Zachariasza, ale zdumienia, zdziwienia.

Werset 35: Szczególna obecność Boga pośród swojego ludu. Tak, jak kiedyś Bóg osłaniał obłokiem Arkę Przymierza z Dziesięcioma Przykazaniami (por. Wj 13, 22; Wj 24, 16), tak też osłonił teraz Maryję. Może być to również nawiązanie do skrzydeł ptaka, stanowiących ochronę (por. Ps 17, 8). Dzięki temu Maryja jest Arką Nowego Przymierza, poprzez którą Bóg objawia swoją pełną miłości i miłosierdzia obecność pośród swojego ludu.

Werset 36 i 37: Wiara opiera się na prawdzie, że dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych. Nawiązanie do postaci Sary w ST – por. Rdz 18, 13-14.

Werset 38: Służebnica dokładnie znaczy niewolnica czyli widzimy tu pełne poddanie się woli Boga. Maryja zgadza się pełnić w historii zbawienia role wyznaczoną Jej przez Boga. „Oto ja służebnica Pańska niech mi się stanie według słowa Twego (Łk 1,38). W jej odpowiedzi zastosowana jest bardzo rzadko występująca forma gramatyczna tzw. optativus – genoito. Forma ta wyraża radosną i pełną entuzjazmu zgodę Maryi na posłanie Boże oraz szczere pragnienie realizacji Bożych planów zbawienia. Takie rozumienie potwierdza samookreślenie Maryi terminem służebnica” [s. Emanuela Klich OSU].

Wreszcie, kiedy przypatrujemy się scenie Zwiastowania, to widzimy w niej schemat nawiązujący do powołań proroków i szczególnych ludzi w Starym Testamencie, którym Bóg zlecał jakąś misję (np. Abraham, Mojżesz, Samson, itd.). Schemat ten realizuje się następujących elementach: OBJAWIENIE ANIOŁA (w. 26-27), POZDROWIENIE (w. 28), ORĘDZIE (w. 31-35), ZNAK (w. 36-37) oraz ZGODA WYBRANEJ OSOBY (w. 38).

Po tych zagadnieniach wstępnych, które wynikają z tego tekstu biblijnego, teraz zatrzymajmy się chwilę nad tłumaczeniami, aby zobaczyć ich podobieństwa i różnice oraz co z tego wynika.

ANALIZA TEKSTU O ZWIASTOWANIU (Łk 1, 26-38)
w 8 przekładach biblijnych

Przypisy:

1. Zob. Węgrzyniak Wojciech, Zmiana Ojcze nasz argumenty pastoralne, w: https://www.wegrzyniak.com/
ksiadz/youtube/2469-zmiana-ojcze-nasz-argumenty-pastoralne?highlight=WyJvamN6ZSIsIm5hc3oiLCJvamN6Z
SBuYXN6Il0= [dostęp: 08.04.2020]; Wojciech Węgrzyniak, Jeszcze raz o nie wódź nas na pokuszenie, w: https://www.wegrzyniak.com/ksiadz/youtube/2123-jeszcze-raz-o-nie-wodz-nas-na-pokuszenie?highlight=WyJv
amN6ZSIsIm5hc3oiLCJvamN6ZSBuYXN6Il0= [dostęp: 08.04.2020].

2. Zob. https://www.paulus.org.pl/n1264,biblia-paulistow-dostepna-w-internecie [dostęp: 08.04.2020].