Blog

Pomoc Kościoła katolickiego wobec represjonowanych w okresie stanu wojennego

Wykład na sesji „Wolność jest w nas” w II LO w Kędzierzynie-Koźlu, 30.11.2011

Wprowadzenie

W Opolu, w 1988 roku, działacze na powrót legalnej „Solidarności” zwrócili się do ks. abp Alfonsa Nossola tymi słowami: „W znacznej mierze Kościołowi zawdzięczamy też to, iż wielu z nas nie upadło na duchu, nie zwątpiło w słuszność ideałów ‘Solidarności’ – za co dzisiaj dziękujemy jego kapłanom”¹.

Natomiast na temat działalności ks. kanclerza Alojzego Sitka z Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom, napisano tak: „Historię tworzą ludzie. Widać to zwłaszcza w czasie przełomu, które wymagają odwagi i zdecydowanego opowiadania się po stronie prawdy, racji moralnej i ludzkiej godności. Taki czas nastał w pamiętnym roku 80-tym i w latach następnych. W szeregu wybitnych postaci, którym wtedy tej odwagi nie zabrakło znalazł się i Ksiądz. (…) Bez Księdza udziału Polska nigdy nie stałaby się krajem wolnym i suwerennym, a Europa dalej byłaby podzielona żelazną kurtyną. Przyczynił się Ksiądz do tego, że w naszej historii zostały zapisane jedne z najpiękniejszych kart. To największa obywatelska zasługa. Niech na zawsze zostanie w naszej pamięci…”².

Dlatego w dzisiejszym wystąpieniu w czasie konferencji „Wolność jest w nas”, dotykającej bolesnego i do dziś nierozwiązanego problemu stanu wojennego, nie może zabraknąć odniesienia do Kościoła katolickiego, gdyż „Solidarność” od samego początku związała się bardzo silnie z Kościołem.

U podstaw bowiem tego wolnościowego impulsu stała I pielgrzymka do polski Jana Pawła II w 1979 roku. Ten związek z wiarą przejawiał się w czasie strajków, kiedy na bramach pojawiały się portret Jana Pawła II i obraz Madonny Częstochowskiej, a na terenach strajkujących zakładów odprawiano nabożeństwa. Wielokrotnie ludzie Kościoła prowadzili także negocjacje między władzami a opozycją w sytuacjach konfliktowych³.

Kościół jako wróg ideologiczny

Jak bardzo bano się w Moskwie działalności Kościoła w Polsce, może świadczyć wypowiedź Andrieja Gromyki, na posiedzeniu Biura Politycznego KC KPZR z kwietnia 1984 roku, kiedy relacjonował swoje spotkanie z gen. Jaruzelskim: „W istocie Kościół przekształcił się już w partię stojącą na antypaństwowych pozycjach. (…) PZPR (…) słabo walczy z Kościołem. Dochodzi do tego, że tysiące, tysiące ludzi pełzają na kolanach przed papieżem”⁴.

Już po zakończeniu stanu wojennego oraz 2. lata po śmierci ks. Jerzego Popiełuszki gen. Wojciech Jaruzelski na posiedzeniu Sekretariatu KC PZPR, w październiku 1986 roku powiedział: „Konsekwentnie należy przestrzegać zasady ‘kija i marchewki’, co Kościołowi i duchowieństwu powinno się opłacać, co zaś nie. Musimy to doskonalić konkretnym działaniem – karać i nagradzać”⁵.

Tak jak w całych dziejach naszej Ojczyzny Kościół w trudnych momentach zawsze był z cierpiącym Narodem, tak samo stało się i w wypadku wprowadzenie stanu wojennego w 13. grudnia 1981 roku. Internowanych zostało ok. 160 osób z województwa opolskiego, a na terenie Opolszczyzny powstały 4. miejsca internowania: Opole, Grodków, Nysa, Strzelce Opolskie⁶. Dodatkowo internowano także opozycję w: Bytomiu, Zabrzu i Raciborzu. Z tej ogólnej liczby ok. 45 zostało skazanych w procesach politycznych⁷.

Odosobniono także ok. 20. mieszkańców naszego miasta: Zygmunt Anczewski, Ryszard Babiarz, Stanisław Boguszewski, Mieczysław Dec, Daniela Hałgas, Kazimierz Klucznik, Tadeusz Kraśnik, Lidia Kubiczek, Zbigniew Kwaśnicki, Andrzej Labocha, Emil Matuszyk, Andrzej Molendowicz, Grzegorz Olejarczyk, Mieczysław Piątek, Józef Podsiedlik, Janusz Rudnicki, Ireneusz Staniszewski, Antoni Szota, Józef Szymański i Helena Wojtowicz⁸.

Dodatkowo, zapewne celem zastraszenia mieszkańców Kędzierzyna-Koźla, przed południem przez miasto przejechała kolumna czołgów, a komendantem wojskowym miasta został płk. Jan Gawor⁹.

Jakie warunki panowały w miejscach przetrzymywania aresztowanych opozycjonistów, mogą świadczyć relacje internowanych, jak np. wspomnienia Heleny Wojtowicz z aresztowania w Kędzierzynie-Koźlu, przewiezienia do Opola i Wrocławia, a następnie do Gołdapi oraz Tadeusza Kraśnika oraz Zbigniewa Kwaśnickiego na temat zatrzymania, traktowania w Kędzierzynie-Koźlu i Opolu oraz internowania w Nysie¹⁰.

Diecezja opolska w tym czasie, jeszcze przed podziałem, to nie tylko teren dzisiejszego Województwa Opolskiego. Wtedy obejmowała jeszcze część Województwa Katowickiego, takimi miastami, jak Zabrze, Bytom czy Gliwice. Postały dwa główne ośrodki pomocy kurialny w Opolu i w Zabrzu. Oczywiście ich agendy znajdowały się także w innych miejscowościach¹¹.

Kościół prowadził rozmowy z komunistycznymi władzami celem ustabilizowania sytuacji w Polsce, by nie doszło do dalszej eskalacji konfliktu i przelewania polskiej krewi, szczególnie po tragicznej pacyfikacji kopalni „Wujek”, gdzie zabito górników. Postawa ta nie zawsze była rozumiana przez podziemie, wzbudzając liczne kontrowersje¹².

Pomoc charytatywna, humanitarna i prawna

Pierwszoplanową formą działalności Kościoła była pomoc charytatywna. Konsekwencją wprowadzenia stanu wojennego były oczywiście represje, które nie tylko dotykały samych opozycjonistów, ale także ich rodziny. Dlatego pierwszorzędnym zadaniem w tym wypadku była dla Kościoła pomoc tym, którzy jej w tym momencie najbardziej potrzebowali.

Powoli przybierało to formę instytucjonalną, gdyż przy wielu diecezjach oraz parafiach powstawały komitety pomocy represjonowanym działaczom opozycji. Najpierw była to bieżąca pomoc, z tego co było do dyspozycji, a następnie to właśnie Kościół stał się największym dystrybutorem pomocy płynącej z Zachodu, w postaci pomocy rzeczowej i żywnościowej¹³.

W diecezji opolskiej powstały 2 główne punkty pomocy: przy Kurii Diecezjalnej pod kierunkiem ks. kanclerza Alojzego Sitka, z którym współpracowały Krystyna Sommer, oraz siostry Edwina Kroczek i Angela Barbara Orłowska oraz w Zabrzu przy parafii św. Józefa, na czele z ks. Pawłem Pyrchałą. Były także mniejsze w Bytomiu, Gliwicach, Raciborzu czy organizowane przez domy zakonne. Przekazywano za ich pośrednictwem pomoc finansową oraz rzeczową: żywność, środki czystości, odzież czy leki¹⁴.

W Opolu prowadzono skrupulatną ewidencję poszkodowanych i ich rodzin, a następnie listę przekazywano osobie odpowiedzialnej za pomoc materialną. Potrzebujący bądź sami odbierali przygotowane dary lub też roznosili je ministranci¹⁵.

Pieniądze pochodziły z nadwyżki z prenumeraty polskiej wersji L’Oservatore Romano, otrzymywano pomoc anonimową od prywatnych osób czy z zagranicy, skąd m.in. z Francji, Niemiec i Belgii przychodziły transporty odzieży, leków i żywności. Dystrybucją zajmowali się ks. Paweł Porada, ks. Stefan Baldy, s. Stefania Witaszek oraz Elżbieta Moczygęba oraz ludzie związani z Klubem Inteligencji Katolickiej¹⁶.

Wsparcie materialne dotyczyło także rozprowadzania nadchodzących leków, gdyż za sprawa ks. Stefan Baldego powstała „Apteka Darów, która prowadziły m.in.: Halina Kędzierska,  Teresa Janicka, Alicję Kucharz, Katarzyna Wójcik-Kaniut, Ruta Kolisko, Alicja Taraszka, Aleksandra Burek i Antonina Krynicka¹⁷.

Szczególną pomoc kierował do rodzin osób internowanych ks. Czesław Nowak, który swoje zaangażowanie, szczególnie w duszpasterstwo „Solidarności” Rolników Indywidualnych przypłacił przymusowym wyjazdem do Niemiec, gdzie pracował od 1983 do 2004 roku¹⁸.

Drugim elementem, niemniej ważnym, były negocjacje z władzami komunistycznego państwa, dotyczące internowanych i więzionych działaczy „Solidarności”. Wskazywano szczególnie w pierwszym rzędzie na osoby starsze wiekiem, chore czy będące w trudnej sytuacji rodzinnej. Wiele tych interwencji prowadzonych na szczeblu centralnym czy lokalnym przyniosło pożądany skutek¹⁹.

Wobec licznych niewiadomych niezbędne było najpierw zlokalizowanie ośrodka odosobnienia oraz spisanie przebywających tam opozycjonistów. Wiadomości docierały najpierw na Piwną, gdzie mieścił się Komitet Prymasowski, a następnie docierały do Opola. Niekiedy nawet współpracowali w ten sprawie funkcjonariusze SB, informujący bp. Antoniego Adamiuka o miejscu pobytu uwięzionych oraz osobach zagrożonych aresztowaniem²⁰.

Biskupi Opolscy często wstawiali się za osobami w trudnej sytuacji rodzinnej czy słabego zdrowia, interweniowali wobec przypadków dyskryminacji ludzi „Solidarności”²¹. Abp Alfons Nossol i ks. bp Adamiuk interweniowali w sprawie internowanych działaczy o słabym zdrowiu, a ks. bp Adamiuk na temat działaczy nękanych przez SB a nie mogących z tego powodu znaleźć pracy, a mających na utrzymaniu swoje rodziny. W Kędzierzynie-Koźlu bronił nauczycielki, która nie brała udziału w manifestacji, ale była na nabożeństwie, a skazano ją wbrew obowiązującemu prawu²². Interwencje okazywały się skuteczne, skoro w 1982 roku przeniesiono internowanych z aresztu w Opolu do miejsca internowania w Nysie²³.

Centra pomocy w Opolu i Zabrzu organizowały także pomoc prawną, świadczone przez zaufane osoby. Organizowano także pomoc finansową w poszczególnych procesach, na zapłatę kosztów sądowych i orzeczonych kar. W pomieszczeniach kościelnych ukrywali się też niektórzy działacze zdelegalizowanej „Solidarności”²⁴.

Pomoc okazywana opozycjonistom przez Kościół dotyczyła także ukrywania poszukiwanych opozycjonistów, którzy znaleźni schronienia na plebaniach i w domach zakonnych, a w kurialnym obiekcie, o czy wiedział tylko ks. bp. Antoni Adamiuk i ks. Alojzy Sitek, ukrywani jedną z czołowych postaci Komisji Krajowej „Solidarności”²⁵.

Jedną z osób zaangażowaną w pomoc prawną była Teresa Romańska, prawniczka Kurii Opolskiej, która niosła pomoc poszkodowanym, sama zwolniona za działalność w „Solidarności” w pierwszych dniach stanu wojennego. Czyniła to w imieniu Kościoła Diecezji Opolskiej, na wyraźne polecenie ks. abp. Alfonsa Nossola²⁶. W czasie tej pierwszej rozmowy ks. Arcybiskup powiedział, że przez niesiona pomoc ma „rozproszyć zwątpienia, a wzbudzić ufność w solidarność ludzką. I pogodo z dotkniętych nie pozostawić samemu – bez względu na wyznawaną wiarę lub jej brak”²⁷. Niestety po pewnym czasie, zagrożona aresztowaniem, musiała wyjechać z kraju²⁸.

Do niej dołączyli Eugeniusz Mróz i Maria Dudkowa, z punkt u Ojców Jezuitów znalazł się pod baczną „opieką” SB. Mogli tego doświadczyć przesłuchiwani przez bezpiekę, którym pokazywano zdjęcia wchodzących i wychodzących do punktu ludzi²⁹.

Obrońcą szykanowanych opozycjonistów był. m.in. prawnik ze Lwowa Adam Augustyn Gutowicz, który już w 1950 roku bronił kanclerza kurii administracji Apostolskiej w Opolu ks. Pawła Latuska oraz w 1971 roku Jerzego Kowalczyka, który wysadził z bratem aulę WSP w Opolu. Brał udział nie tylko w procesie opolskiej dwudziestki, ale doradcą w sprawach prawnych Kurii, koordynatorem pomocy prawnej dla aresztowanych opozycjonistów i współpracownikiem Komitetu Pomocy Internowanym. To on udzielał w Kurii porad prawnych i prowadził od 1982 do 1989 roku ewidencję represjonowanych³⁰.

Pierwotnie orientowano się kogo stać na opłacenie adwokatów, a kogo nie, ale ks. Alojzy Sitek, kanclerz Kurii Opolskiej, szybko postanowił, że otrzymają je wszyscy, a Kościół Opolski przejął koszty procesów sądowych represjonowanych. Kanclerz powiedział wtedy: „Ja mam tutaj fundusz na budowę kościołów, ale w tej chwili uważam, że to jest budowa Kościoła”³¹.

Wsparcie duchowe internowanych i sądzonych

Władze nie chciały pozwolić na wizyty biskupów w ośrodkach odosobnienia. Mimo obietnicy nie wpuszczono ks. abp. Alfonsa Nossola do więzienia w Opolu na Boże Narodzenie 1981 roku. Wymogli jednak pozwolenie na okolicznościowe nabożeństwa w ośrodkach odosobnienia, z których do 8.04.1982 roku 8 odprawili biskupi opolscy, 3 biskupi wrocławscy, a 3 kapelani więzienni³². Była to okazja, aby w kazaniach wesprzeć moralnie internowanych, wesprzeć ich patriotyczne zaangażowanie i postawy oraz przezwyciężyć poczucie bezsilności i rezygnacji³³. Z tego też wynikały słowa reprezentacji „Solidarności” przytoczona na początku tego wykładu.

Dopiero po kilku miesiącach intensywnych nalegań, biskupi opolscy mogli odwiedzić wszystkie ośrodki odosobnienia, nawet z Białołęką k. Słupska, gdzie przebywali ks. abp. Alfons Nossol i bp W. Wycisk³⁴.

Ogromnego wsparcia udzielali przedstawiciele Kurii Diecezjalnej w Opolu, kiedy uczestniczyli w procesach sądowych, wpływając pozytywnie na atmosferę toczącego się postępowania³⁵.

Przepustki na salę sądową w czasie procesów opozycjonistów mieli wyrobione ks. bp. Antoni Adamiuk i ks. kanclerz Alojzy Sitek. Czasem udawało się wprowadzić na nie osoby, które z zagranicy pomagały, jak np. hrabiankę – Dorota Odeuard oraz Serge Savoldelli, którzy później we Francji relacjonowali co się dzieje na procesach opozycji³⁶. Zresztą ks. Alojzy Sitek, obecny na wielu rozprawach opozycjonistów, został odznaczony medalem zasłużonego dla NSZZ Solidarność XXIII Krajowy Zjazd Delegatów³⁷.

Elementem wsparcia duchowego były także odwiedziny osadzonych czy interwencje w ich sprawach. W tym względzie szczególnie zasłużył się ks. bp. Antoni Adamiuk, ks. Paweł Kałuża i ks. Alojzy Sitek³⁸.

Ich obecność zawsze była widoczna na sali rozpraw w Opolu czy Nysie, gdyż przychodzili w koloratkach. Można stwierdzić, że w ten sposób demonstrowany udział w farsach, jakimi były ustawione rozprawy, dodawał odwagi i nadziei sądzonym oraz ich rodzinom oraz dyscyplinował często podstawionych świadków oskarżenia, by liczyli się ze słowami³⁹.

Msze święte za Ojczyznę

W tym trudnym czasie, podobnie jak we wcześniejszych okresach historycznych utraty niepodległości i prześladowań, duchowni katoliccy aktywnie włączyli się w odprawianie Mszy świętych za Ojczyznę, głoszenie kazań piętnujących zaistniałą sytuację. Wielu też wprost wspierało „Solidarność”, mimo szykan i represji, jakie ich za to spotykały. Byli to np. ks. Henryk Jankowski z Gdańska czy ks. Jerzy Popiełuszko z Warszawy oraz kard. Henryk Gulbinowicz, którzy przechowywali pieniądze podziemnej „Solidarności”⁴⁰.

Słynne na cała Polskę Msze święte za Ojczyznę odbywały się w kościele św. Stanisława Kostki na Żoliborzu, gdzie duszpasterzował ks. Jerzy Popiełuszko. Tam od 28.02.1982 roku celebrował 26. Eucharystii w intencji Ojczyzny. W ich trakcie przez Ewangelię i społeczną naukę Kościoła starał się wlewać serca nadzieję w przeżywaną boleśnie rzeczywistość. Z jego inicjatywy zrodziła się też Pielgrzymka Ludzi Pracy⁴¹.

Wsparcie duchowe dla całego społeczeństwa stanowiły Msze święta za Ojczyznę, papieża, internowanych i aresztowanych sprawowane 13. Dnia każdego miesiąca w wielu kościołach Opolszczyzny, zwłaszcza w katedrze w Opolu. Gromadziły liczną grupę osób i często przeradzały się spontaniczne próby manifestacji po nabożeństwach. Tak było, jak podaje notatka służbowa SB do KW PZPR: „4. W Kędzierzynie-Koźlu – w kościele parafialnym św. Mikołaja [13.12.1983 roku – przyp. wł.]” Irytowało to ogromnie władze stanu wojennego⁴².

Ludzie „Solidarności” Śląska Opolskiego chętnie uczestniczyli we wprowadzonych w katedrze i wielu miejscach diecezji Mszach świętych za Ojczyznę, odprawianych 13. dnia każdego miesiąca⁴³. Regularnie uczestniczył w nich w latach 1982-1989 ks. Alojzy Sitek, który wygłaszał wtedy odważne kazania, podnoszące z jednej strony na duchu, a z drugiej piętnujące postępowanie komunistycznego reżimu.

Działalność ks. bp. Antoniego Adamiuka tak została zapamiętana: „Po 13.12.1981 roku zasłynął jako odważny kaznodzieja, m.in. podczas specjalnych nabożeństw w intencji Jana Pawła II i Ojczyzny, odprawianych w katedrze opolskiej 13. dnia każdego miesiąca, otwarcie krytykował represyjne działania władz, polemizował z fałszywymi tezami reżimowej propagandy; mobilizował do walki o krzyże w szkołach i in. instytucjach publicznych; interweniował u władz woj. w obronie represjonowanych, m.in. dzięki jego interwencji u wojewody opolskiego w XII 1983 zwolniono z aresztu Zbigniewa Hryciuka, działacza „S” z Brzegu. W 1982 z ks. dr. Alojzym Sitkiem założyciel Komitetu Pomocy Internowanym przy Kurii Biskupiej w Opolu”⁴⁴.

W czasie obchodów 60. lecia kapłaństwa w 1999 roku w kazaniu ks. abp Alfons Nossol mówił m.in. „Starsi członkowie `Solidarności` Regionu Śląska Opolskiego wiedzą – mówił biskup – jakiego mieli w nim zawsze obrońcę i adwokata ich słusznej sprawy. Solidarność była mu oczkiem w głowie i gdy tylko mógł podkreślał głośno: nie ma wolności i nie będzie wolności, bez uznania ‘Solidarności’”⁴⁵.

Wielokrotnie ludzie dawali wyraz swojej pamięci o zamordowanych ofiarach stanu wojennego, zwłaszcza na cmentarzach w Uroczystość Wszystkich Świętych, wywołując wściekłość MO⁴⁶.

Jedyne miejsce prawdziwej wolności

Wobec ogromnych ograniczeń swobód obywatelskich Kościół był miejscem wszelkiej niezależnej działalności, nad którą nie miała kontrola władza. Szczególnie w tym czasie rozwinęły się różnego rodzaju spotkania kulturalno-oświatowe. Szczególnie znajdowało to swoje odzwierciedlenie w Duszpasterstwach Ludzi Pracy⁴⁷.

Ludzie „Solidarności” występowali w kościołach diecezji opolskiej przy okazji różnego rodzaju świąt czy okazji. W Opolu u Jezuitów i w kościele św. św. Piotra i Pawła prowadzono działalność duszpasterską wśród opozycji, która gromadziła się na uroczystościach 1. i 3 maja.

Przy tej ostatniej parafii powstało w 1982 roku Duszpasterstwo Ludzi Pracy, którego spotkania odbywały się w pierwsze niedziele miesiąca: Msza święta i spotkanie w Sali, bardzo często z wykładem. Uczestniczyli w nich m.in. ks. bp.. Antoni Adamiuk i ks. bp Jan Bagiński. Odpowiedniki na terenie diecezji znalazły swoje miejsce w wielu parafiach⁴⁸.

Wsparciem na Opolszczyźnie służył tej formie pomocy represjonowanym o. Henryk Kałuża SVD, organizując w ramach duszpasterstwa wykłady w Otmuchowie, Nysie, Głuchołazach i Prudniku oraz spotkania rocznicowo-kulturalne, jak nyskie spotkania z balladą i wieczornice na 11. listopada⁴⁹.

Zrodziła się także w Opolu, w 1983 roku, inicjatywa duszpasterstwa rolników, które organizowało spotkania na terenie diecezji adresowane do rolników, z Eucharystią i tematycznym odczytem⁵⁰.

Inną formą działalności było zaangażowanie w działalność KIK-u, którego działalność zawieszono w okresie stanu wojennego, a wznowił działalność w 1983 roku. Oprócz oddziału Opolskiego, szczególnie aktywne było koło działające w Koźlu, przy parafii św. Zygmunta⁵¹. W 1981 roku zaczął działać też KIK przy parafii św. Mikołaja w Kędzierzynie, później został zawieszony, aby znów wznowić działalność w 1983 roku⁵².

Formą edukacji historyczno-religijnej społeczeństwa stały się odczyty na temat historii Polski czy organizowanie Dni Kultury Chrześcijańskiej⁵³. Stały się one naturalnym poszerzeniem wolności w ramach działalności duszpasterskiej Kościoła, gdyż funkcjonowały poza zasięgiem cenzury⁵⁴.

Z czasem na terenie Koźla, za sprawą Kazimierza Klucznika, zawiązało się w 1985 roku Bractwo Oblatów św. Brygidy, związane z Bazyliką św. Brygidy w Gdańsku i ks. Henrykiem Jankowskim. Działaczami byli m.in. ludzie „Solidarności” z węzła kolejowego⁵⁵.

Owocami zaangażowania religijno-patriotycznego pozostawały często materialne elementy. Tak było przy kościele św. św. Piotra i Pawła, gdzie w 1986 roku stanął pomnik poświęcony poległy i pomordowanym w obronie wiary i ojczyzny czy w 1985 roku pomniki ku czci ks. Jerzego Popiełuszki w Otmuchowie i przy 2. kościołach w Kędzierzynie-Koźlu: św. Mikołaja w Kędzierzynie i św. Zygmunta i Jadwigi w Koźlu⁵⁶.

Działalność ta była określana jako „negatywne wystąpienia księży z ambon”. Bano się także, jak stwierdzały czynniki represji, aby „nabożeństwa organizowane w tym czasie [1 i 3.05 – przyp. wł.] nie przerodziły się w manifestacje polityczne”⁵⁷.

Ks. bp Adamiuk stwierdził, że: „posłannictwem Kościoła jest… również modlić się za ludzi internowanych i aresztowanych, że powinniśmy przestać się już modlić za nich, gdyż powinni być wolni… nie wszyscy powinni być wolni, mianowicie część byłego kierownictwa partyjnego… [powinna – przyp. wł.] być rozliczona i ukarana, tego żąda społeczeństwo”. Pozostał też nieustępliwy w poświęcaniu sztandarów solidarności, mówiąc „gdy zwrócą się do niego członkowie ‘Solidarności’ lub innych organizacji, gdzie na sztandarach będą emblematy religijne, to on osobiście dokona aktu poświęcenia”⁵⁸.

Punkt widzenia partii i komunistycznego reżimu był jednak inny, dlatego czynniki władzy i partii stwierdzały: „kościoły nie powinny być odskocznią i miejscem ochrony dla grup chuliganów, którzy po wywołaniu ekscesów ulicznych tam znajdują schronienie”⁵⁹. Msze za Ojczyznę – kazania ks. Baldy i ks. Sitek⁶⁰.

Kościół prześladowany z Narodem

Do wcześniejszych instrukcji policji politycznej komunistycznego państwa, doszła wydana 15.01.1981 roku, podpisana przez gen. Konrada Straszewskiego. Nosiła ona tytuł „Informacja Kościół a ‘Solidarność’ oraz zadania dla pionu IV w tym zakresie, a zapisano w niej m.in. „Dokonane oceny wskazują, że obecne zaangażowanie Kościoła w rozwiązywanie problemów kraju, a także w sprawę NSZZ ma wieloaspektową wymowę. Z jednej strony stwarza to pozytywną wymowę społeczną i polityczną; z drugiej strony wnosi określone implikacje polityczne oraz ideologiczne, nie zawsze korzystne dla partii i państwa”⁶¹.

Wprowadzenie Stanu wojennego spowodowało także powołanie specjalnych wydziałów w Komendach Wojewódzkich MO, gdyż komuniści doskonale zdawali sobie sprawę po czyjej stronie stanie Kościół. W Oplu pracowało nad tym około 20 ludzi⁶².

Mimo gry pozorów i znaczących ustępstw wobec Kościoła, polityka komunistycznych dygnitarzy pozostawała w dalszym ciągu ateistyczna i antyreligijna. Działania Służby Bezpieczeństwa koncentrowały się na neutralizacji wpływu Kościoła na społeczeństwo, a osoby wyznające swoją wiarę były w dalszym ciągu prześladowane⁶³.

Wprowadzenie stanu wojennego, po wcześniejszej ostrożności funkcjonariuszy SB w latach 1980-1981, przyniosło intensyfikację działań przeciw Kościołowi: podpalanie obiektów sakralnych i domów parafialnych, napady na księży oraz uczestników pielgrzymek i procesji, instalowanie podsłuchów, zabezpieczanie uroczystości kościelnych, jak w wypadku pogrzebów górników z „Wujka”. Po zakończeniu stanu wojennego działania te zostały zintensyfikowane⁶⁴.

W tym samym czasie starano się o pozyskanie większej liczby tajnych współpracowników wśród kleru diecezjalnego, zakonnego, zakonnic i świeckich kontaktujących się z duchowieństwem czy aktywnie obecnych w środowisku kościelnym⁶⁵.

Mimo grożących bezwzględnych represji już w kilka godzin po wprowadzeniu stanu wojennego ks. bp Wacław Wycisk poświęcił w Prudniku sztandar zdelegalizowanej dekretem o stanie wojennym „Solidarności”⁶⁶.

W kilku wypadkach próbowano zastraszyć opolskich biskupów, zwłaszcza w wypadku odczytania listu zredagowanego przez ks. bp Adamiuka na 05.09.1982 roku. Płk. Henryk Tomaszewski próbował wyperswadować to ks. bp. Alfonsowi Nossolowi, stwierdzając, że jest on „jest dokumentem stwierdzającym, że młode pokolenie Polski jest tragicznym, oszukanym, rozgoryczonym, które doznało bolesnego zawodu, zawiodło się na ideologii bezbożnej, którą usiłowano jej narzucić”. Żądanie strony rządowej zostało odrzucone⁶⁷.

Chyba najbardziej inwigilowaną osobą był w tym czasie ks. bp Antoni Adamiuk ze swoją „posługą nadziei”, który na zarzuty odnośnie nabożeństw patriotycznych mówił, że: „profilaktyczne patrole milicyjne, krążące każdego 13. dnia miesiąca wokoło obiektów sakralnych, powodują wzrost napięcia i niepotrzebne angażowanie ludzi”⁶⁸.

Duchowe przywództwo „Solidarności, sprawowane przez ks. Biskupa nie uszło uwadze SB, która ciągle nagrywała jego kazania i je skrupulatnie analizowała. Władze często domagały się od abp. Alfonsa Nossola „stosownych zarządzeń księdzu biskupowi Antoniemu Adamiukowi w związku z jego szkodliwą dla Państwa działalnością prowadzoną w obiektach sakralnych”. A kiedy poproszono go o tekst kazania powiedział kiedyś; „Ja swoich kazań nie piszę, ale zwróćcie się do SB, oni wszystko notują”⁶⁹.

Pielgrzymka Papieża – znak nadziei

Od samego początku postawa papieża Jana Pawła II zyskała mu przydomek „”. W pierwszych dniach po wprowadzeniu stanu wojennego mówił: „”.

W czerwcu 1983 roku, niemal już u schyłku stanu wojennego (zniesiony 22.07.1983 roku), miała miejsce druga pielgrzymka Jana Pawła II do Ojczyzny, która dla władz komunistycznych oznaczała stabilizację sytuacji, a dla większości ludzi była promykiem nadziei w komunistycznej rzeczywistości. Na spotkaniach często pojawiały się wolnościowe transparenty, a Jan Paweł II wielokrotnie nawiązywał do wydarzeń w Kraju oraz spotkał się z przywódcą zdelegalizowanej „Solidarności”⁷⁰.

Pielgrzymka ta była niezwykle ważna także i dla naszego regionu, bo papież odwiedził wtedy Górę św. Anny 21.06.1983 roku. W czasie tego spotkania, w delegacjach znalazła się także 3. osobowa grupa „Solidarności” za sprawą ks. Alojzego Sitka. Darem przekazanym przez tą szczególną delegację w osobach Jana Całki, Franciszka Szelwickiego i Jana Piątkowski był krzyż wykonany z drutu kolczastego, symbolizującego zniewolenie Polski, umieszczony w specjalnej szkatułce w formie księgi⁷¹.

Niestety nie wszyscy mogli w niej uczestniczyć, gdyż obawiając się akcji w czasie pielgrzymki Ojca świętego, aresztowano prewencyjnie niektórych działaczy w czasie jej trwania⁷². Udało się jednak wielu opozycjonistom to umożliwić, dzięki bardzo dramatycznej interwencji ks. abp Alfonsa Nossola dotyczącej „profilaktycznych” aresztowań opolskiej „Solidarności”⁷³.

Ks. Jerzy Popiełuszko

Lata 80. to skrytobójcze rozprawianie się z osobami niewygodnymi przez Służbę Bezpieczeństwa, często z późniejszym zacieraniem śladów tak, że do dziś wiele z nich nie jest rozwikłanych. Z rąk milicji, SB i wojska zginęło w tym czasie w „niewyjaśnionych okolicznościach” ok. 60 osób, wśród nich kapelan „Solidarności” ks. Jerzy Popiełuszko – zamordowany przez funkcjonariuszy SB 19.10.1984 roku. Jego pogrzeb, w którym uczestniczyło mimo ograniczeń 500000 osób, stał się wielką milczącą manifestacją religijną i opozycyjną⁷⁴.

Po jego męczeńskiej śmierci, w 1984 roku, został patronem Duszpasterstwa Ludzi Pracy w Opolu, przy kościele św. św. Piotra i Pawła⁷⁵. W 1985 roku z inicjatywy ludzi „Solidarności” w Kędzierzynie-Koźlu przy kościele św. Mikołaja i przy kościele św. Zygmunta i św. Jadwigi powstały pomniki poświęcone ks. Jerzemu Popiełuszce. W ich powstanie zaangażowali się: Kazimierz Klucznik z pomocą Agnieszki i Marka Galantowiczów, Elżbiety Lewandowskiej, Bronisławy i Kazimierza Przybyłów oraz Jana Zimowskiego⁷⁶.

Niektórzy mieszkańcy naszego miasta jeździli na warszawski Żoliborz na Msze za Ojczyznę i byli świadkami podania wiadomości o zabójstwie kapłana oraz uczestniczyli w Jego pogrzebie: Jan Zimowski, Leszek Żabski i Helena Wojtowicz⁷⁷. Widocznym elementem działalności Bractwa Oblatów św. Brygidy w Kędzierzynie-Koźlu, stała się straż pełniona przy grobie ks. Jerzego, w którą włączyli się: Ryszard Różański, Leszek Żabski i Jerzy Kusy⁷⁸.

Zabójstwo tego kapłana oraz zastraszanie innych w prasie, radiu i telewizji, przesyłanie realnych gróźb w anonimowych, często będących „grą” SB potęgowało atmosferę strachu, leku i obawy, które trzeba było jednak przekroczyć, zdobywając się przynajmniej na minimum odwagi czy nawet ryzyko niespodziewanej śmierci⁷⁹.

Zakończenie:

Jedna z uczestniczek organizowania pomocy prześladowanym Teresa Romańska przed rokiem – na 30. lecie powstania „Solidarności” tak powiedziała: „Nie życzę im nowego stanu wojennego, ale życzę im takiego zespolenia, takiej symbiozy, takiej nadziei, by wszystko co złe – jak ksiądz biskup mówił – struchlało, a dobro zwyciężało”⁸⁰.

+++++

Przypisy:

1. Cytat za: 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostęp: 08.10.2011 roku].
2. Ks. Alojzy Sitek – zasłużony dla NSZZ „Solidarność”, w: Biuletyn Solidarności Śląska Opolskiego, s 6, w: http://www.solidarnosc.org.pl/~opole/new/biuletyn/biuletyn_09_2010.pdf [dostęp 08.10.2011].
3. A. Dudek, Wstęp, w: E. K. Czaczkowska, T. Wiścicki, Ksiądz Jerzy Popiełuszko, Warszawa 2004, s. 9.
4. Cyt. za: tamże, s. 7.
5. Cyt. za: tamże, s. 6.
6. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 610. Niekiedy można spotkać liczbę ok. 150. osób i 3. ośrodki internowania: Nysa, Grodków, Strzelce Opolskie. Zob. Edyta Kolbiarz, Rys historyczny NSZZ Solidarność na Śląsku Opolskim, w: NSZZ Solidarność w latach 1980-200. Materiały z konferencji [red. Marian M. Drozdowski,], Opole 2003, s. 58.
7. 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostep: 08.10.2011 roku].
8. Zestawienie sporządzone przez Zbigniewa Bereszyńskiego na potrzeby wystawy z okazji 30. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, eksponowanej w II LO w Kędzierzynie Koźlu i Knie „Chemik” w dniach od 24.11 do 13.12.2011 roku.
9. R. Pacułt, Miasto po połączeniu (1975-2000), w: Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta. [red. E. Nycz, S. Senft], s. 221.
10. Opolanki internowane w czasie stanu wojennego, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20081220/ REPORTAZ/978696740 [dostęp 08.10.2011]; Włodzimierz Postawa, 586 dni niewoli: 13.12.1981 – 22.07.1983.  Internowani o wprowadzeniu stanu wojennego, w: Dobrze że Jesteś 11/2011, s. 9-12.
11. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019
12. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 446.
13. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 445.
14. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 635-636; Uciec przed generałem do kurii lub na plebanię, w:
15. 30. lat temu budziła się Polska. Rozmowa z Teresą Romańską, w: Bez cenzury: http://www.bezcenzury.net/ print.php?id=262 [dostęp 08.10.2011 roku].
16. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
17. Tamże.
18. Zob. Biuletyn Solidarności Śląska Opolskiego, s 4, w: http://www.solidarnosc.org.pl/~opole/new/ biuletyn/biuletyn_09_2010.pdf [dostęp 08.10.2011]. Zbigniew Bereszyński, ks. Czesław Nowak, w: http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Czes%C5%82aw_Nowak_%28z_Orzesza%29 [dostęp 08.10.2011 rok]; Ewa Ziółkowska, Ks. Czesław Nowak, WSPÓLNOTA POLSKA, 6/2007, http://polonia.h2.pl/index.php?id=kw7_6_02 [dostęp 08.10.2011 rok]; 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostęp 08.10.2011 roku]. Por. Edyta Kolbiarz, Rys historyczny NSZZ Solidarność na Śląsku Opolskim, w: NSZZ Solidarność w latach 1980-200. Materiały z konferencji [red. Marian M. Drozdowski,], Opole 2003, s. 59-60.
19. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 445-446.
20. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
21. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636.
22. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
23. Zob. Edyta Kolbiarz, Rys historyczny NSZZ Solidarność na Śląsku Opolskim, w: NSZZ Solidarność w latach 1980-200. Materiały z konferencji [red. Marian M. Drozdowski,], Opole 2003, s. 58.
24. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636.
25. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
26. 30. lat temu budziła się Polska. Rozmowa z Teresą Romańską, w: Bez cenzury: http://www.bezcenzury.net/ print.php?id=262 [ dostęp 08.10.2011 rok].
27. Tamże
28. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
29. Tamże.
30. Jan Całka, Adam Augustyn Gutowicz, w: http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title= Adam_Augustyn_Gutowicz [dostęp 08.10.2011 roku].
31. 30. lat temu budziła się Polska. Rozmowa z Teresą Romańską, w: Bez cenzury: http://www.bezcenzury.net/ print.php?id=262 [ dostęp 08.10.2011 rok].
32. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
33. Tamże.
34. Tamże.
35. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636.
36. 30. lat temu budziła się Polska. Rozmowa z Teresą Romańską, w: Bez cenzury: http://www.bezcenzury.net/ print.php?id=262 [ dostęp 08.10.2011 rok].
37. Ks. Alojzy Sitek – zasłużony dla NSZZ „Solidarność”, w: Biuletyn Solidarności Śląska Opolskiego, s 5, w: http://www.solidarnosc.org.pl/~opole/new/biuletyn/biuletyn_09_2010.pdf [dostęp 08.10.2011].
38. Antoni Maziarz, ks. Alojzy Sitek, w: http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/ index.php?title=Alojzy_Sitek [dostęp: 08.10.2011].
39. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
40. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 446; A. Dudek, Wstęp, w: E. K. Czaczkowska, T. Wiścicki, Ksiądz Jerzy Popiełuszko, Warszawa 2004, s. 6.
41. Bł. ks. Jerzy Popiełuszko, w: http://www.blachownia.opole.pl/parafia/news.php?readmore=308 [dostęp 08.10.2011 roku]
42. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
43. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636.
44. Zbigniew Bereszyński, Bp Antoni Adamiuk, w: http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php ?title=Antoni_Adamiuk [dostęp 08.10.2011 roku]. Por. 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostęp 08.10.2011 roku].
45. Opole: 60.lecie kapłaństwa biskupa seniora Antoniego Adamiuka, w: http://system.ekai.pl/kair/?screen= depesza&_scr_depesza_id_depeszy=49420 [dostęp 08.10.2011 roku].
46. Wpis pod datą 1.11.1982 roku, w: Kronika klasztoru Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej od 1.01.1973 do 1985 roku.
47. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 446.
48. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636-638.
49. Zob. Spotkanie u marszałka, w: Biuletyn Solidarności Śląska Opolskiego s. 4, w: http://www.solidarnosc. org.pl/~opole/new/biuletyn/biuletyn_09_2010.pdf [dostęp: 08.10.2011].
50. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 638.
51. Tamże, s. 638-639.
52. Zalewski Zbigniew, Spełnił swe zadanie. 25.lecie Klubu Inteligencji Katolickiej, w: Gość Niedzielny 24/744/2006, w: http://opole.kik.opoka.org.pl/czerwiec06/art2/25latKIK.htm
53. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 639. Bp Jan Kopiec, Solidarność a Kościół w Polsce, w: NSZZ Solidarność w latach 1980-200. Materiały z konferencji [red. Marian M. Drozdowski,], Opole 2003, s. 74.
54. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
55. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 639.
56. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 637, 639.
57. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
58. Tamże.
59. Tamże.
60. Tamże.
61. Informacja dyrektora Departamentu IV WSW o działalności wobec Kościoła katolickiego w związku z jego zaangażowaniem na rzecz „Solidarności”, w: Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989 [red. A. Dziurok], Warszawa 2004, s. 553
62. 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostęp 08.10.2011 roku].
63. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 447.
64. A. Dziurok, Wstęp, w: Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989 [red. A. Dziurok], Warszawa 2004, s. 54-56.
65. Tamże, s. 63-64.
66. 13. grudnia na Opolszczyźnie, w: http://wyborcza.pl/1,77062,1822478.html [dostęp 08.10.2011 roku].
67. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
68. Tamże.
69. Tamże
70. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 447.
71. Alojzy Sitek – zasłużony dla NSZZ „Solidarność”, w: Biuletyn Solidarności Śląska Opolskiego, s 5, w: http://www.solidarnosc.org.pl/~opole/new/biuletyn/biuletyn_09_2010.pdf [dostęp 08.10.2011].
72. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 636-637.
73. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
74. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musioł, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918-1989, Warszawa 2010, s. 448-450.
75. Z. Bereszyński, NSZZ „Solidarność” Region Śląsk Opolski, w: Solidarność 1980-1989, tom 6, Polska Południowa, s. 637.
76. Tamże, s. 639.
77. Dążenie do prawdy wszczepił w człowieka sam Bóg. W 25. rocznicę śmierci męczeńskiej ks. Jerzego Popiełuszki (1947–1984), w: Dobrze że Jesteś 10/2009, s. 5-7.
78. Strażnik granicy między dobrem a złem. Rozmowa z Ryszardem Różańskim, Leszkiem Żabskim i Jerzym Kusym, którzy pełnili straż przy grobie bł. ks. Jerzego Popiełuszki, w: Dobrze że Jesteś 6/2010, s. 10-11.
79. Uciec przed generałem do Kurii lub na plebanię, w: http://www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20011216/ REPORTAZ/112160019 [dostęp 08.10.2011 roku].
80. 30. lat temu budziła się Polska. Rozmowa z Teresą Romańską, w: Bez cenzury: http://www.bezcenzury.net/ print.php?id=262 [ dostęp 08.10.2011 rok].