Na podstawie instrukcji Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowdadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40)
1. Dlaczego inkulturacja Liturgii?
Jan Paweł II w swoim Liście Apostolskim Vicesimus quintus annus za zadanie ważne dla odnowy liturgicznej uznał wysiłek skierowany na zakorzenienie liturgii w różnych kulturach1.
Dziś jest to tym bardziej konieczne, ponieważ Kościół, spotykając się w swej działalności misyjnej z różnymi kulturami, powinien przyjmować z nich to, co w nich cenne, wartościowe i dające się pogodzić z Ewangelią. Takie postawienie problemu prowadzi bowiem do obustronnego ubogacenia2.
To ciągłe dostosowywanie się Kościoła do kultur, które spotykał i spotyka w działalności misyjnej (w pierwszych wiekach świat grecki i rzymski) widoczne jest również i dziś. Często bowiem w historii Kościół pokazał swoją zdolność do przyjęcia tekstów, śpiewów, gestów i obrzędów różnego pochodzenia oraz dostosowania się do kultur lokalnych w krajach misyjnych (choć czasem przeważała troska o jedność liturgii)3.
Liturgia nie powinna bowiem być obca żadnemu krajowi, narodowi i żadnej osobie. Jednocześnie jest powołana do pokonywania i przekraczania uprzedzeń i partykularyzmów rasowych i narodowych. Dlatego też musi posiadać zdolność wyrażania się w każdej kulturze ludzkiej z zachowaniem własnej odrębności, której domaga się strzeżenie depozytu wiary4.
„Kościół ponieważ jest katolicki, przekracza bariery dzielące ludzi; przez chrzest wszyscy stają się dziećmi Bożymi i w Chrystusie tworzą jeden lud, w którym <<nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety>> (Ga 3, 28). W ten sposób jest on wezwany do zgromadzenia wszystkich ludzi, mówienia wszystkimi językami i przenikania każdej kultury”5.
2. Szczególne znaczenie muzyki
Kościół zawsze cenił i ceni tradycję muzyczną, która jest skarbem nieocenionych wartości, a zarazem wybija się nad inne dziedziny sztuki. Albowiem śpiew i muzyka kościelna ściśle łączą się ze sprawowaniem Świętej Liturgii6.
To powiązanie liturgii i śpiewu, muzyki (kompozycji) dostrzegamy już w Starym Testamencie, gdzie szczególnie uwidacznia się to w liturgii synagogalnej, opartej przede wszystkim na śpiewie psalmów. Kościół kontynuuje te chlubne tradycje Starego Przymierza. Zwracał na to szczególną uwagę św. Paweł, zachęcając do napominania „siebie wzajemnie w psalmach i hymnach, i pieśniach pełnych ducha, śpiewając i wysławiając Pana w waszych sercach”7. A wielki Ojciec Kościoła Zachodniego, św. Augustyn, wyraził to w znanej zasadzie: „Kto śpiewa, ten się dwa razy modli”8.
Albowiem śpiew i muzyka spełniają funkcję znaków tym bardziej wymownie, im ściślej łączą się z liturgią9. Prowadzą one jednocześnie w pełne wyrazu piękno modlitwy, jednomyślne uczestnictwo zgromadzenia w przewidzianych momentach oraz w uroczysty charakter celebracji, a także przyczyniają się do większej chwały Bożej i uświęcenia wiernych10. Świadectwo o tym daje św. Augustyn w słowach: „Ileż razy płakałem, słuchając hymnów Twoich i kantyków, wstrząśnięty błogim śpiewem Twego Kościoła. Głosy te wlewały się do moich uszu, a gdy twoja prawda ściekała kroplami do serca, parowało z niego gorące uczucie pobożnego oddania. Z oczu płynęły łzy i dobrze mi było z nimi.”11. Śpiewowi kościelnemu nie szczędzili tez pochwał inni Ojcowie Kościoła i Papieże, szczególnie współcześni, którzy podkreślali służebną rolę muzyki w liturgii12.
Ta harmonia znaków (śpiew, muzyka, słowa i czynności) jest bardziej wymowna i owocna, gdy wyraża się w bogactwie kulturowym właściwym sprawującemu liturgię Ludowi Bożemu13. Dlatego Kościół szczególną troską otacza i pielęgnuje religijny śpiew ludowy, aby mógł rozbrzmiewać na nabożeństwach i czynnościach liturgicznych, zgodnie z normami Kościoła14.
3. Inkulturacja muzyki
Już Sobór Watykański II w Konstytucji o Liturgii Świętej wspomina o możliwości dopuszczenia wszystkich form prawdziwej sztuki, w tym też muzyki, do liturgii, jeżeli tylko się do tego nadają, mając odpowiednie przymioty15.
Muzyka i śpiew, które stanowią wyraz duszy narodu, posiadają już od wieków należne im i szczególne miejsce w liturgii. Dlatego Kościół zachęca do pielęgnowania i rozwijania śpiewu (na pierwszym miejscu tekstów liturgicznych), aby głos wiernych mógł zaistnieć w czynnościach liturgicznych16. Oczywiście dając miejsce językom i kulturom lokalnym trzeba dbać jednocześnie, aby wierni umieli także wspólnie odmawiać i śpiewać części stałe po łacinie, a szczególnie Ojcze nasz17.
„Ponieważ w niektórych krajach, zwłaszcza misyjnych, żyją ludy posiadające własną tradycję muzyczną, która ma doniosłe znaczenie dla ich życia religijnego i społecznego, należy odnieść się do tej muzyki z szacunkiem i przyznawać jej odpowiednie miejsce w kształtowaniu zmysłu religijnego tych ludów oraz w dostosowaniu kultu do ich charakteru.”18. Dlatego zalecane jest, aby pilnie troszczyć się przy kształceniu misjonarzy, aby na miarę swoich możliwości umieli pielęgnować tradycje muzyczne tych ludów, wśród których pracują albo będą pracować, prowadząc szkoły i przewodnicząc liturgii19.
Tekst śpiewany bowiem jest wspaniałą siłą ewangelizacji, gdyż lepiej i głębiej wyciska się w pamięci, niż tekst czytany. Dlatego teksty te powinny być naznaczone inspiracją biblijną i liturgiczną, a jednocześnie powinny posiadać odpowiedni poziom literacki20.
Jednocześnie można dopuścić do użytku miejscowe formy muzyczne, motywy i instrumenty muzyczne, ale pod warunkiem że nadają się i mogą być przystosowane do użytku sakralnego, odpowiadają godności świątyni i przyczyniają się do zbudowania wiernych21.
Ponieważ przeżywanie misterium liturgii wyraża się nie tylko przez intelekt, ale także wolę i emocje człowieka, dlatego należy to zauważyć, szanować i odzwierciedlić w liturgii. Bowiem „U niektórych ludów śpiewowi w sposób naturalny towarzyszą klaskanie w dłonie, rytualny ruch ciała lub taneczne ruchy uczestników. Takie formy ekspresji mogą mieć swoje miejsce w czynnościach liturgicznych tych narodów pod warunkiem, by zawsze były wyrazem prawdziwej wspólnotowej modlitwy uwielbienia, chwały, ofiarowania, prośby, a nie zwyczajnym widowiskiem.”22.
Na obszarach podległych odpowiednie Konferencje Episkopatu mogą ustalić przepisy dotyczące gestów i postaw wiernych, tekstów śpiewu na wejście, ofiarowanie i komunię23.
4. Niebezpieczeństwa w inkulturacji muzyki
Ze względu na to, że liturgia stanowi wyraz wiary i życia chrześcijańskiego, trzeba czuwać, aby choć nawet pozornie inkulturacja ta nie została naznaczona synkretyzmem religijnym. Może się bowiem to zdarzyć, gdyby miejsca, przedmioty kultu, stroje liturgiczne, gesty i postawy sugerowałyby, że w celebracji chrześcijańskiej niektóre obrzędy maja takie samo znaczenie, jak przed ewangelizacją24.
Ten synkretyzm staje się tym groźniejszy, jeżeli próbuje się zastępować czytania i śpiewy biblijne lub modlitwy tekstami z innych religii, choćby nawet posiadały niewątpliwą wartość religijną i moralną. Możliwość ich stosowania odnosi się jednak tylko i wyłącznie do homilii i katechezy25.
Dlatego do Konferencji Episkopatu należy poważne przeanalizowanie konkretnej sytuacji oraz podjęcie decyzji z uszanowaniem konkretnej kultury, a także z uwzględnieniem czy zwyczaje, których wprowadzenie się proponuje, nie mają tylko charakteru folklorystycznego26.
+++++
Przypisy:
1. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 2; Jan Paweł II, List Apostolski Vicesimus quintus annus (4 grudnia 1988), 16: AAS 81 (1989), 912.
2. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 6, Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Kongregacji Plenarnej Papieskiej Rady ds. kultury (17 stycznia 1987), 5: AAS 79 (1987), 1204.
3. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 17; św. Grzegorz Wielki, Lettera a Mellitus; Jan VIII, Bulla Industriae tuae (8 czerwca 880); Święta Kongregacja Rozkrzewiania Wiary, Instrukcja dla Wikariuszy apostolskich w Chinach i Indochinach (1654): Collectanea S. C. de Propaganda Fide, I, 1, Roma 1907, nr 135; Instrukcja Plane compertum (8 grudnia 1939): AAS 32 (1940), 24 – 26.
4. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 18; Jan paweł II, Adhortacja Apostolska Catechesi tradendae (16 października 1979), 52 – 53: AAS 71 (1979), 1320 – 1321; Encyklika Redemptoris missio, 53 – 54: AAS 83 (1991), 300 – 302; KKK 1204 – 1206.
5. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 22.
6. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 112, KKK 1156.
7. Ef 5, 19; por. także Kol 3, 16 – 17; KKK 1156.
8. Por. św. Augustyn, Objaśnienia do Psalmów, 72, 1; KKK 1156.
9. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 112, KKK 1157.
10. Por. tamże.
11. Por. św. Augustyn, Wyznania, IX, 6, 14; KKK 1157.
12. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 112.
13. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 119.
14. Por. tamże, nr 118.
15. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 112.
16. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 40; Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 118.
17. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 54; Instructio generalis Missale Romanum, 19.
18. Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 119.
19. Por. tamże, nr 119.
20. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 40; Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 121.
21. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 40; Sobór Watykański II, Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 120.
22. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 42.
23. Por. Instructio generalis Missale Romanum, 22, 26, 50, 56 i.
24. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 47.
25. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 47; Jan Paweł II, List Apostolski Dominicae cenae (24 lutego 1980), 10: AAS 72 (1980), 137.
26. Por. Instrukcja Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Liturgia rzymska i inkulturacja, IV instrukcja dla poprawnego wprowadzenia Soborowej Konstytucji o Liturgii (art. 37 – 40), nr 49.