Klauzura papieska oraz dotyczące jej zasady i przepisy
(Wygłoszona u Sióstr Wizytek w Warszawie, 29.10.2019 roku, w ramach cyklu „Jak wprowadzić w życie wytyczne nowych dokumentów dotyczących życia kontemplacyjnego: nową Konstytucję Apostolską papieża Franciszka «Vultum Dei querere» i nową instrukcję wykonawczą do niej «Cor orans» – 7 spotkań)
Drogie Siostry!
Po naszych dwóch wcześniejszych konferencjach, a zwłaszcza wprowadzeniu nt. nowych dokumentów papieskich i podstawowej dla życia klauzurowego kwestii dotyczącej oddzielenia od świata, przystępujemy dziś do omawiania problemu klauzury papieskiej i związanych z nią przepisów, które uległy pewnej modyfikacji wobec przepisów wcześniejszych. Obecny temat należy traktować łącznie z omówionym już tematem poprzednim o oddzieleniu od świata oraz tematem następnym, związanym z klauzurą serca.
Jeśli zajrzymy do KPK (por. KPK kan. 667 § 1-3, VDQ 31), to zobaczymy zasadniczo 3 rodzaje klauzury. Pierwsza z nich, najbardziej szeroka, obowiązująca we wszystkich zgromadzeniach, to klauzura zwykła, przystosowana do misji i charakteru zgromadzenia, wg postanowień prawa własnego z przestrzeniami zarezerwowanymi tylko dla osób konsekrowanych (por. KPK kan. 667 § 1). Druga to klauzura ściślejsza, która powinna być zachowana w klasztorach w sposób szczególny ukierunkowanych na życie kontemplacyjne (por. KPK kan. 667 § 2).
Wreszcie trzecia, realizowana w klasztorach mniszek ukierunkowana całkowicie na życie kontemplacyjne, zwana klauzurą papieską zgodnie z przewidzianymi w prawie normami (por. KPK kan. 667 § 3, kan. 674, CO 181-203). I na koniec pozostałe klasztory mniszek, o ściślejszej niż zwykle klauzurze, zwanej konstytucyjną, której zasady określone są w konstytucjach (por. KPK kan. 667 § 3, CO 204-207, 212-218) lub wreszcie dopuszczająca szerszy zakres odwiedzin, usankcjonowana dopiero przez św. Jana Pawła II w „Vita consecrata” (nr 59) klauzura monastyczna (por. KPK kan. 667 § 3, CO 208-211).
Czym zatem w tym kontekście jest klauzura papieska? Po pierwsze funkcjonuje na mocy norm ustalonych przez Stolicę Apostolską, a po drugie wyklucza całkowicie posługę zewnętrzną (jeśli takowe istnieją, trzeba je wyraźnie przemyśleć i sprawę uporządkować, bo jest to sprzeczne z klauzurowym życiem kontemplacyjnym i wręcz naraża zaangażowane w tego rodzaju posługę siostry na utracenie tego, co charyzmatem życia kontemplacyjnego jest związane i wymaga zgody kapituły klasztoru oraz dopuszczenia przez biskupa diecezjalnego).
KPK w kanonie 674 mówi wprost: „Instytuty nastawione tylko na kontemplację, otrzymują zawsze w mistycznym ciele Chrystusa znakomity udział; składają bowiem Bogu doskonałą ofiarę chwały, Ludowi Bożemu dodają blasku przez obfite owoce świętości i pobudzają go przykładem oraz przyczyniają się do jego wzrostu dzięki tajemniczej płodności apostolskiej. Z tej to racji, choćby nawet nagliła konieczność czynnego apostolstwa, członkowie tych instytutów nie mogą być odwoływani do niesienia pomocy w wykonywaniu różnych posług pasterskich” (KPK kan. 674).
W nawiązaniu do klauzury papieskiej „Vultum Dei querere” przypomina, że klasztor po wnikliwym rozeznaniu może po zmodyfikowaniu prawa własnego zwrócić się do Stolicy Apostolskiej o radę w sprawie klauzury, ale tylko wtedy „jeśli stosowne jest wprowadzenie innej formy klauzury niż dotychczasowa” (VDQ art. 10 § 1). Jeśli natomiast nie ma takiej potrzeby, to jego obowiązkiem jest dołożyć starań, by przestrzegać i żyć wg wymagań klauzury papieskiej (VDQ art. 10 § 2).
Instrukcja wykonawcza „Cor orans” mówi wyraźnie o trosce od oddzielenie od świata z zachowaniem dyscypliny klauzury (por. KPK kan. 667 § 2-3), a obowiązek jej zachowania jest wspólny dla wszystkich instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego (CO 156, KPK kan. 667 § 1), realizowany przez fizyczne oddzielenie od świata za pomocą klauzury (CO 160).
Czym zatem jest klauzura papieska i skąd się wzięła? Istnieje ona od 1298 roku, od czasów papieża Bonifacego VII i jest zgodna z normami przewidzianymi przez Stolicę Apostolską oraz wyklucza wszelką pracę apostolską na zewnątrz (CO 183). Papież Pius XII wyróżniał mniejszą i większą klauzurę papieską, ale obecnie obowiązujący „Kodeks Prawa Kanonicznego” przewiduje tylko jeden rodzaj klauzury papieskiej, przestrzeganej „w klasztorach mniszek w całości poświęconych życiu kontemplacyjnemu” (CO 184, VDQ 31). Stanowi ona w ten sposób specyfikę charakterystyczną dla życia poświęconego wyłącznie kontemplacji (CO 185).
Jaki jest zatem cel tak rozumianej klauzury papieskiej? Najpierw prowadzić do oddzielenia od świata, które będzie naznaczone ciszą i kontemplacją (VDQ 33). Dalej wyraża i chroni tożsamość życia w całości poświęconego kontemplacji, by najpierw było wierne charyzmatowi danego zakonu, a następnie tradycjom instytutu (CO 186).
By jednak można było mówić, że życie w danym klasztorze opiera się na klauzurze papieskiej, potrzebne jest ukierunkowanie na całkowite zjednoczenie z Bogiem w kontemplacji. Szczegółowe zasady określa w tej materii „Cor orans”, która mówi: „Instytut uznaje się za prowadzący życie w całości kontemplacyjne, jeśli: a) jego członkowie kierują wszelką działalność, zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną, na intensywne i ciągłe poszukiwanie jedności z Bogiem w klasztorze i na kontemplowanie Jego oblicza; b) wyklucza zewnętrzną i bezpośrednią pracę apostolską i, zasadniczo, fizyczny udział w wydarzeniach i działaniach duszpasterskich wspólnoty Kościoła. Taki udział, za zgodą kapituły klasztornej, może być dopuszczany jedynie w wyjątkowych okolicznościach przez biskupa diecezjalnego lub ordynariusza zakonnego klasztoru; c) realizuje oddzielenie od świata w konkretnych formach określonych przez kapitułę klasztorną, w sposób radykalny, konkretny i skuteczny, a nie tylko symboliczny, zgodnie z prawem powszechnym i własnym i stosownie do charyzmatu instytutu” (CO 188).
Widzimy zatem, że instrukcja wykonawcza do Konstytucji Apostolskiej „Vultum Dei querere” wskazuje na trzy zasadnicze aspekty tego życia: 1. cała aktywność zewnętrzna i wewnętrzna jest ukierunkowana na zjednoczenie z Bogiem w klasztorze a nie poza nim oraz kontemplowanie Bożego Oblicza; 2. wyklucza zewnętrzne zadania apostolskie oraz uczestnictwo w zdarzeniach i posługach, a ich wykonywanie możliwe jest jedynie w wyjątkowych sytuacjach za pozwoleniem biskupa diecezjalnego i wreszcie 3. realizację oddzielenia od świata wg konkretnych zasad, realizowaną radykalnie, rzeczywiście i skutecznie a nie jedynie w wymiarze symbolicznym. Wszystko to zaś zgodnie ze specyfiką własną instytutu i prawem zatwierdzonym przez Watykan (CO 188).
Drogie Siostry!
Kto, w kontekście tradycji Kościoła i najnowszych papieskich dokumentów ma dbać o zachowanie i przestrzeganie klauzury papieskiej? Wczytując się w całość dokumentów, we wszystkie punkty dotyczące tego zagadnienia, ta odpowiedzialność jest realizowana na kilku podstawowych poziomach.
Pierwszym z nich jest cała wspólnota monastycznego życia klauzurowego. To ona ponosi moralną odpowiedzialność za ochronę, pielęgnowanie czy wręcz promowanie i ochronę klauzury papieskiej, aby sprawy drugorzędne (mało ważne, wręcz błahe) lub subiektywne motywacje (własne widzimisie, wygodnictwo, chęć ucieczki poza klasztorne mury, czesto pod płaszczykiem pobożności lub pomocy innym) nie przeważyły nad celem życia klauzurowego (CO 199). Pokazuje to bardzo wyraźnie nacisk, jaki w kontekście dokumentu „Młode wino, nowe bukłaki”, dotyczy dojrzałości poszczególnych mniszek i całych wspólnot w przeżywaniu tego szczególnego charyzmatu w Kościele. Na tej uwadze opierają się dalsze rozważania dotyczącego tego tematu.
Dokumenty podkreślają, że wyższa przełożona zobowiązana jest do: 1. bezpośredniej ochrony klauzury, 2. zapewnienia konkretnych warunków oddzielenia od świata oraz 3. pielęgnowania w klasztorze umiłowania ciszy, skupienia i modlitwy (CO 186).
Biskup jedynie nadzoruje przestrzeganie zachowania klauzury papieskiej (realizując to zadanie osobiście lub przez swojego delegata), która ma być obowiązkowo zachowywana we wspólnotach mniszek klauzurowych (por. KPK kan. 667 § 3, CO 172). Wspiera w tym przełożoną odpowiedzialną za bezpośrednią ochronę klauzury (CO 173 i wyjątek zatwierdzony przez papieża Franciszka KPK 667 § 3, CO 174), co oznacza że służy jej w tym względzie swoją radą (por. CO 176-177, 179).
Wreszcie ostatnią grupę stanowią wszelkiego rodzaju wizytatorzy (od matki federalnej czy federacyjnej poczynając, do czego jeszcze wrócimy w naszych rozważaniach, na wizytacjach biskupich czy watykańskich kończąc). Mają oni w czasie odbywanych wizytacji zwrócić szczególną uwagę na przestrzeganie realizacji szczególnych elementów życia kontemplacyjnego a zwłaszcza oddzielenia od świata realizowanego za pomocą klauzury (CO 181; VDQ 12-37).
Jakie zatem wskazania podstawowe wynikają z takiego umocowania klauzury papieskiej w najnowszych watykańskich dokumentach (VDQ, CO)? Prawo klauzury papieskiej obejmuje pomieszczenia mieszkalne, przestrzeń zewnętrzną i wewnętrzną przeznaczoną dla mniszek, gdzie osoby z zewnątrz są dopuszczane tylko w razie konieczności, by nie naruszać w ten sposób przestrzeni ciszy i skupienia. Bo właśnie to, wraz z brakiem zewnętrznego zaangażowania, stanowi okazję do szukania Boga, zgodnie z własnym charyzmatem każdego z instytutów (CO 190).
W klasztorze, w sensie prywatnym, klauzura to miejsce chronione przed dostępem osób z zewnątrz (CO 165). Przestrzeń zarezerwowana w ten sposób dla mniszek – co w szczegółach reguluje prawo własne oraz kapituła konwentualna klasztoru – musi mieć charakter fizyczny i skuteczny a nie jedynie symboliczny czy duchowy (CO 166). Dlatego tak ważne jest przestrzeganie reguł i dyscypliny klauzury, a obowiązek ten w kontekście indywidualnym i wspólnotowym należy wypełniać z należytą troską (CO 167).
„Cor orans” wręcz stwierdzi: „Kościół, darząc najwyższym szacunkiem powołanie mniszek, zachęca je do wiernego i odpowiedzialnego zachowania ducha i dyscypliny klauzury, tak aby rozwijały we własnej wspólnocie owocne i pełne (całkowite) ukierunkowanie na kontemplację Boga w Trójcy Jedynego” (CO 182).
Jakie są szczegółowe normy klauzury papieskiej, jakie dotyczą mniszek w sposób bezpośredni? Najpierw wyjście czy wejście dotyczące klauzury domaga się wypełnienia kilku podstawowych zasad: 1. słuszna czyli ważna przyczyna oraz 2. podyktowana prawdziwą czyli rzeczywistą koniecznością poszczególnych mniszek lub całego klasztoru (CO 194).
Obowiązkiem mniszek, nowicjuszek i postulantek jest zamieszkanie w klauzurze, której nie wolno im opuszczać z wyjątkiem sytuacji opisanych w prawie oraz nie wolno wchodzić nikomu do klauzury, poza prawnie opisanymi wypadkami i sytuacjami (CO 192). Można też – wg uznania kapituły klasztoru – zachować praktykę zapisywania wejść i wyjść w księdze, co może mieć z jednej strony efekt mobilizujący, by z tego przywileju zbyt często i łatwo nie korzystać, a z drugiej strony ważny jest też aspekt kronikarski i historyczny z tym faktem związany (CO 195).
Drogie Siostry!
Chciałbym teraz podjąć temat zwolnienia z klauzury i szczegółowych rozporządzeń, z tym związanych. Udziela tego obecnie – za wyjątkiem zatwierdzonym przez papieża Franciszka – jedynie przełożona wyższa, jeśli ma to miejsce do 15 dni, a jeśli przekracza ten czas (czyli powyżej owych 15 dni) po uzyskaniu zgody swojej rady (CO 175). Nie oznacza to jednak, że nie może prosić o radę także i w tym pierwszym przypadku, choć wtedy nie jest do tego prawnie zobowiązana. Muszą jednak w tym wypadku być spełnione określone warunki, oczywiście oprócz pozwoleń udzielonych przez Stolicę Apostolską lub sytuacji zagrożenia (CO 200), jak to np. miało miejsce w Warszawie w czasie Postania Warszawskiego w wypadku Sióstr Sakramentek z Rynku Nowego Maista, opisanych w wierszu Mirona Białoszewskiego, które wtedy służyły w sposób konkretny mieszkańcom miasta mimo swojego klauzurowego sposoby życia.
Wyższa przełożona wydaje zgodę w sytuacjach zwykłych, jakie wymieniają dokumenty: zdrowie mniszek, asystowanie niedomagającym mniszkom, udział w kursach formacyjnych federacji lub innego klasztoru czy realizacja praw obywatelskich (wybory). W tych wypadkach przełożona wyższa ma obowiązek takiego pozwolenia udzielić oraz nie ma ani moralnej ani prawnej możliwości, aby takiego pozwolenia nie uzyskać. Prawo jednak przewiduje ewentualną zgodę wyższej przełożonej także w innych sytuacjach (jak np. w wypadku śmierci czy pogrzebu rodziców), których nie można dziś dokładnie przewidzieć (CO 200).
Wyższa przełożona wyraża także zgodę na wysłanie nowicjuszek lub mniszek na ślubach czasowych (co szczególnie dziś jest ważne przy zmniejszającej się liczbie powołań) by odbyły część formacji w innym klasztorze zgromadzenia lub na stałe czy czasowe przeniesienie do innego klasztoru (co w pewien sposób zafunkcjonowało w Polsce w sytuacjach, gdzie trzeba było wzmocnić personalnie niektóre domy, zamiast tworzyć nowe fundacje). Czyni to jednak w tym wypadku w porozumieniu ze swoją radą lub kapitułą, zgodnie z konstytucjami i prawem własnym instytutu.
Obowiązkiem przełożonej wyższej w takich wypadkach jest wyrażenie osądu czyli wyważenie racji „za” i „przeciw” na temat zasadności wyjść czy wejść dotyczących klauzury. Ocenia ona z należytą rozwagą konieczność takiego postępowania w świetle kontemplacyjnego powołania, zgodnie z konstytucjami, prawem własnym i instrukcją „Cor orans” (CO 197).
Te kwestie związane są z dwoma ważnymi sprawami, bez których nie można ich do końca zrozumieć i w sposób właściwy realizować. Pierwsza z nich to ta, że kwestie sióstr zewnętrznych (jeśli są w jakimś klasztorze) reguluje własne prawo instytutu (CO 193). Drugim natomiast jest dana możliwość, że przełożona wyższa może wyznaczyć do służby na furcie mniszkę o ślubach uroczystych lub zezwolić na sprawowanie posługi siostry zewnętrznej na ograniczony czas (CO 198). Na tym jednak nie kończy się, większa niż dotychczas odpowiedzialność przełożonej wyższej.
Wreszcie przełożona wyższa (por. KPK 665 § 1), za zgodą swojej rady, może dla słusznej przyczyny wyrazić zgodę na nieobecność mniszki po ślubach uroczystych w klasztorze przez okres nie dłuższy niż jeden rok, po spełnieniu warunku wysłuchania biskupa lub ordynariusza zakonnego (CO 176). Tak samo wyższa przełożona (zgodnie z odstępstwem od KPK kan. 686 § 2) za zgoda rady może udzielić indultu czyli pozwolenia eksklaustracyjnego mniszce o ślubach uroczystych na okres nie dłuższy niż jeden rok. Muszą być jednak spełnione dwa warunki: 1. po uzyskaniu zgody ordynariusza miejsca, gdzie takowa mniszka ma zamieszkać – konkret, a nie jakieś nieprecyzyjne wskazanie miejsca oraz 2. po zasięgnięciu opinii biskupa diecezjalnego lub ordynariusza zakonnego (CO 177).
Dalej, zgodnie z wyjątkiem zatwierdzonym przez papieża Franciszka, przewodnicząca federacji z zgodą swojej rady, może wobec mniszki na ślubach uroczystych z jednego z klasztorów należącego do federacji, przedłużyć wspomniany indult wyższej przełożonej ale na okres nie dłuższy niż dwa lata (CO 178, KPK kan. 686 § 2). W tym wypadku są jednak określone szczegółowe zasady postępowania czyli procedury udzielenia takiej zgody: przed spotkaniem rady federacji uzyskuje pisemną opinię wyższej przełożonej osoby proszącej o takie pozwolenie, ale wyrażonej nie indywidualnie, ale kolegialnie z radą klasztoru, po wcześniejszym uzyskaniu zgody ordynariusza miejsca, gdzie takowa mniszka ma zamieszkać (znów konkret, a nie jakieś nieprecyzyjne wskazanie miejsca) oraz zasięgnięciu opinii biskupa diecezjalnego lub ordynariusza zakonnego (CO 179). W wypadku dalszych indultów, to są one zastrzeżone już Stolicy Apostolskiej (por. KPK kan. 686 § 1, CO 180) czyli w naszym wypadku Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego.
Co do kwestii związanych z obecnością osób z zewnątrz w klauzurze, to także trzeba się przyjrzeć temu tematowi szczegółowo, bo tu też znajdujemy konkretne wytyczne dotyczące klauzury papieskiej. Zostały one nieco zmodyfikowane i pewnie będą w najbliższym czasie domagały się nowelizacji prawa własnego, aby do wskazań tych je dostosować.
Wyjątkami już wcześniej zatwierdzonymi przez Stolicę Apostolską, związanymi z możliwością przebywania w klauzurze, są następujące wypadki: kardynałowie z osobami towarzyszącymi, nuncjusze i delegaci apostolscy na terenach podlegającym ich jurysdykcji, biskup diecezjalny oraz wizytatorzy w czasie wizytacji kanonicznych a za zgodą przełożonej wyższej inne osoby dla słusznej przyczyny, np. sprawujący władze w państwie, przybywający z oficjalną wizytą itp. (CO 202).
Możliwe jest przebywanie w obrębie klauzury – po uprzednim czyli wcześniejszym uzyskaniu zgody przełożonej wyższej – kapłana udzielającego sakramentów, asystującego ciężko czy śmiertelnie chorym lub okazjonalnie odprawiającego dla nich Mszę świętą (tu powstaje pytanie czy z tej możliwości się korzysta, by dane siostra nie tylko „słuchała” Mszy, ale i w niej mogła uczestniczyć w sposób osobisty – warto się o to też zatroszczyć, jeśli jej sytuacja nie pozwala na inne rozwiązanie); dla sprawowania procesji liturgicznych czy pogrzebów (zwłaszcza gdy cmentarz znajduje się w obrębie klauzury czy tam odbywa się część obrzędów); osób, których umiejętności czy zawód są konieczne dla zdrowia, formacji czy potrzeb klasztoru oraz własne aspirantki i podróżujące mniszki nie tylko z własnego, ale i innych zgromadzeń (CO 203).
Ważne jest jednak, aby w tym kontekście podkręcić, że udział wiernych w celebracjach liturgicznych bądź w „lectio divina” (wspomniane w pierwszej konferencji) nie zezwala jednak normalnie pod żadnym pozorem na opuszczenie klauzury ani wchodzenia wiernych do chóru mniszek, z wyjątkiem szczególnych sytuacji, zgodnie z postanowieniami i decyzjami kapituły klasztoru (CO 191).
W tym wypadku powstaje pytanie, dlaczego zachowanie tych zasad dotyczących klauzury jest tak bardzo ważne? „Cor orans” przypomina, że są dwa zasadnicze powody: 1. dla ochrony warunków potrzebnych dla życia całkowicie kontemplacyjnego, 2. w wypadku mniszek do zachowania zgodności ich życia z wybranym przez nie powołaniem (CO 194).
Drogie Siostry!
Na koniec zostało nam prawo własne Sióstr Wizytek, które – jeśli wgłębimy się uważnie w jego lekturę – w pewnych elementach powtarza „Vultum Dei querere” i „Cor orans” a w innych domagałoby się uaktualnienia w kontekście wspomnianych dokumentów.
Najpierw św. Franciszek w „Przedmowie” wspomina (s. 19), że do klasztoru pod żadnym pozorem wchodzić nie wolno, chyba jedynie w wypadkach koniecznych, bardzo ważnych i rzadkich. Dopełnienie stanowią historyczne „Konstytucje dla Sióstr Zakonu Nawiedzenia”, mówiące w konstytucji II „O klauzurze” (s. 42) oraz w konstytucji XIV „O sposobie mówienia z obcymi” (s. 52).
Wreszcie w nowych „Konstytucjach Zakonu Nawiedzenia NMP” znajdziemy liczne odniesienia dotyczące przedstawionego tematu. O obowiązku klauzury (konstytucja I, s. 97) na prawie papieskim (konstytucja 3p, s. 98) i jej ascetycznym znaczeniu (konstytucja 49, s. 136-137). Znajdujemy także szczegółowo wyartykułowany obowiązek klauzury papieskiej oraz szczegółowe zasady przeznaczenia sióstr o ślubach uroczystych do zewnętrznej posługi klasztornej (konstytucja 55p, s. 141-142). Mowa wreszcie jest o pobycie w klasztorze, zwłaszcza osób chcących poznać charyzmat i wstąpić na tę drogę życia zakonnego (konstytucje 56p, 57p, 58p i 59p, s. 142-143).
Cały rozdział XIV podejmuje problematykę związaną ze stosunkami ze światem zewnętrznym i apostolstwem sióstr kontemplacyjnych (konstytucje 61-64, s. 144-147). Mowa jest także o wyznaczeniu przez biskupa diecezjalnego swojego delegata wobec klasztoru oraz możliwości jaką ma przełożona i siostry, by bezpośrednio odnieść się do biskupa (konstytucja 84p, s. 171).
Także przepisy prawne zwarte w nowych konstytucjach podejmują te zagadnienia pośrednio lub bezpośrednio: 142 – życie kontemplacyjne (s. 229-230), 147-148 – prawo papieskie i klauzura (s. 234), cały rozdział IV zajmuje się tematem klauzury papieskiej (166-176, s. 242-248) a niemalże na zakończenie mamy zobowiązanie przełożonej, która w czasie wizytacji ma zdać dokładnie sprawę z realizacji przepisów związanych z klauzurą (173, s. 247-248).
Zalecana lektura uzupełniająca (tylko wskazane części dokumentów):
Wskazane w konferencji teksty, szczególnie prawa własnego, a zwłaszcza: Wsprowadzenie św. Franciszka Salezego (s. 19), historyczne konstytucje (II – s. 42, XIV – s. 52) oraz Konstytucje własne Sióstr Nawiedzenia NMP (nr 1 – s. 97, 3p – s. 98, 49 – s. 136-137, 55p-59p – s. 141-143, 61-64 – s. 144-147, 84p – 171, 142 – s. 229-230, 147-148 – s. 234, 166-176 – s. 242-248)
Papież Franciszek, Konstytucja Apostolska „Vultum Dei querere” (nr 12-37, wskazania prawne art. 10);
Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, „Cor orans”. Instrukcja wykonawcza do Konstytucji Apostolskiej „Vultum Dei querere” o żeńskim życiu kontemplacyjnym (nr 156, 160, 165-167, 172-218);
Papież Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska „Vita consecrata” nr 59.
Kodeks Prawa Kanonicznego kan. 667, 674, 686.