Jak patrzeć na poszczególne części i elementy Liturgii godzin? – cz. II (pieśni ze Starego i Nowego Testamentu, czytania z Pisma Świętego, Ojców Kościoła, autorów chrześcijańskich, hagiograficzne oraz responsoria)
Drogie Siostry!
Po pierwszej części związanej z psalmami i antyfonami, dzisiejsza konferencja jest pewnym uzupełnieniem wcześniejszej tematyki, a także będzie powiązana z konferencją następną. W ten sposób omówimy dalsze części i elementy Liturgii godzin. Pierwszym z zagadnień, podejmowanych dzisiaj, są pieśni ze Starego i Nowego Testamentu (OWLG 136-139), trochę w innym układzie w jutrzni, a nieco innym w nieszporach.
Widzimy bowiem w brewiarzu w wypadku jutrzni, że pomiędzy 1 i 2 psalmem umieszczone są pieśni biblijne ze Starego Testamentu, które pochodzą z dawnej tradycji rzymskiej, reformy brewiarza papieża św. Piusa X, a po reformie soborowej dodano jeszcze kilka odpowiednich. Dlatego każdy dzień 4 tygodni brewiarzowych ma własną pieśń, ale w niedziele powtarzane są na przemian 2 części pieśni młodzieńców. Taki rozkład tych pieśni może stanowić doskonałą okazję do pewnego cyklu medytacyjnego na 4 tygodnie, gdzie mamy konkretny materiał do prowadzenia medytacji.
Trochę inaczej sprawa wygląda w nieszporach, gdzie po dwóch psalmach umieszczana jest tym razem pieśń z Nowego Testamentu, najczęściej z listów apostolskich i Apokalipsy. Jest zasadniczo 7 pieśni na 7 dni tygodnia, co też może stanowić kolejną okazje do medytacji na kolejny tydzień tych ćwiczeń duchowych, jakim jest medytacja. Jest jeszcze jednak różnica w wielkopostne niedziele, gdzie zamiast Apokalipsy mamy pieśń z 1 listu św. Piotra, a także Objawienie i Przemienienie Pańskie, gdzie mamy pieśń z 1 listu do Tymoteusza. To dodatkowe teksty można też wpleść w medytację, by w ten sposób owocniej przeżywać liturgię brewiarzową w chórze.
Przepisy liturgiczne (OWLG) mówią, że w brewiarzu są 3 szczególne pieśni: jutrznia – pieśń Zachariasza, nieszpory – pieśń Maryi i kompleta – pieśń Symeona, które są otaczane taką samą czcią i godnością, jaką otaczamy teksty ewangeliczne odczytywane w Eucharystii. Zatem też warto z tych trzech tekstów skorzystać do swojej medytacji biblijnej, a tym samym spowodować lepsze przeżywanie Liturgii godzin sprawowanej w chórze.
Przepisy też mówią o pewnej kolejności czy też stopniowaniu tekstów, gdzie w wypadku psalmodii i czytań, zgodnie z wielowiekową tradycją Kościoła, mamy następującą kolejność: Stary Testament, pisma apostołów i ewangelię. Widać ten układ nie tylko w brewiarzu, ale także i w strukturze liturgii słowa w czasie Eucharystii, zwłaszcza w niedziele i uroczystości.
Drugim, dość obszernym zagadnieniem, są czytania pojawiające się w brewiarzu (OWLG 140-168). Pierwszą ich grupę stanowią czytania biblijne, które czyta się w ramach Liturgii godzin, a nie tylko w układzie liturgicznym na Eucharystii. Przyjmują one podwójną formę: czytań długich (zwłaszcza w Godzinie czytań) i krótkich (zasadniczo w pozostałych godzinach brewiarzowych). O tym rozróżnieniu czytań biblijnych była już mowa, zwłaszcza w kontekście możliwości zastępowania czytań krótszych czytaniami dłuższymi w jutrzni oraz w nieszporach.
W wypadku tych czytań brewiarzowych, stanowiących systematyczną lekturę Pisma świętego w ciągu roku, ważne jest by te czytania cenić, gdyż nie jest to związane z jakimś naszym własnym wyborem czy indywidualnymi upodobaniami, ale są one nam podane przez Kościół do rozważania w poszczególnych okresach roku liturgicznego i do nich tematycznie dostosowane. W obrzędach liturgicznych zaś, w odróżnieniu od osobistej lektury Biblii, zawsze jest obecna modlitwa, by tę lekturę uczynić bardziej owocną a modlitwa psalmami była dzięki temu bardziej głęboka i zarazem serdeczna.
Z zasady, poza wskazanymi już wcześniej wyjątkami w jutrzni i nieszporach, dłuższe czytania (OWLG 140-155) spotykamy w Godzinie czytań. Są one dostosowane nie tylko do okresu liturgicznego, ale i do czytań mszalnych, by wzajemnie biblijna lektura Godziny czytań i Eucharystii się uzupełniały, przedstawiając jednocześnie pełny obraz historii zbawienia.
Z zasady też, z wyjątkiem wigilii o czym była mowa już wcześniej, w Godzinie czytań nie odczytuje się ewangelii, które są w pewien sposób zarezerwowane dla Eucharystii. Mamy także w tej godzinie zasadniczo 2 cykle czytań: pierwszy zestaw w brewiarzu a drugi w dodatku, o który postulował Sobór Watykański II, ale w Polsce nie do końca zostało to realizowane, poza wersją elektroniczną brewiarza. Pierwszego z tych zestawów używa się z zasady, a drugiego dowolnie, ale warto zastosować ten schemat, gdyż wtedy mamy podobne bogactwo jak w dwuletnim cyklu czytań biblijnych w Eucharystii, zwłaszcza w okresie zwykłym, w cyklu I i II.
Takie rozłożenie czytań na cykl dwuletni, również w Godzinie czytań, ma sprawić aby przez te 2 lata przeczytać całość Biblii w ciągu jednego roku, a teksty dłuższe i często trudniejsze, których nie ma w Eucharystii, by były obecne w oficjum. W ten sposób czytania Liturgii godzin i Eucharystii powodują, że zwłaszcza cały Nowy Testament jest czytany w ciągu roku, a Stary Testament w wybranych fragmentach, w tekstach ważnych dla zrozumienia dziejów zbawienia, ale także dla ożywienia pobożności chrześcijańskiej. Uzgodnienie czytań Liturgii godzin i Eucharystii było konieczne, by co drugi rok czytana była dana księga w Godzinie czytań lub w Eucharystii, a jednocześnie aby między tą lekturą był odpowiedni odstęp czasu.
Kiedy spojrzymy zasadniczo na schemat i strukturę czytań biblijnych w Liturgii godzin, to zobaczymy następujące teksty biblijne w poszczególnych okresach:
– ADWENT: prorok Izajasz, księga Rut, pewne fragmenty proroka Micheasza, wraz z oczywiście osobnymi czytaniami pomiędzy 17 a 24 grudnia;
– BOŻE NARODZENIE (29.12-05.01): rok I: list do Kolosan, rok II: Pieśń nad pieśniami. Pierwsze mówią o wcieleniu Jezusa Chrystusa i roli wcielenia w dziejach zbawienia, a drugie zapowiadają połączenie się Boga z człowiekiem;
– PO OBJAWIENIU PAŃSKIM (07.01-sobota przed Chrztem Pańskim): prorok Izajasz, zwłaszcza rozdziały 60-66 z tzw. tekstami eschatologicznymi oraz teksty z proroka Barucha;
– WIELKI POST: w roku I: księga Powtórzonego Prawa, list do Hebrajczyków, a w roku II: księgi Wyjścia i Kapłańska oraz Liczb. Wszystko po to, aby dać obraz historii zbawienia a list do Hebrajczyków by wyjaśnił zapowiedzi Starego Testamentu w świetle męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa;
– TRIDUUM PASCHALNE: w Wielki Czwartek list do Hebrajczyków o kapłaństwie Chrystusa, w Wielki Piątek list do Hebrajczyków o ofierze Jezusa Chrystusa a w Wielką Sobotę list do Hebrajczyków o spoczynku Jezusa. W tę tematykę jednak wprowadzają pierwsze dni Wielkiego Tygodnia, w roku I: prorok Izajasz, z pieśni 3 i 4 Sługi Jahwe oraz fragment księgi Lamentacji, a w roku II: prorok Jeremiasz, jako zapowiedź cierpiącego Jezusa Chrystusa;
– WIELKANOC (bez 1 i 2 niedzieli wielkanocnej, Wniebowstąpienia i Zesłania Ducha Świętego): rok I: 1 list św. Piotra, Apokalipsa i listy św. Jana, rok II: Dzieje apostolskie;
– OKRES ZWYKŁY (poniedziałek po Chrzcie Pańskim-Wielki Post oraz poniedziałek po Zesłaniu Ducha Świętego-adwent), podzielony na 34 tygodnie: rok I: księgi historyczne i mowy proroków (od księgi Jozuego do niewoli babilońskiej), rok II: księga Rodzaju (przed czasem wielkopostnym), od powrotu z niewoli babilońskiej do czasów machabejskich, z uwzględnieniem proroków późniejszych, ksiąg mądrościowych oraz opowiadań z ksiąg Estry, Tobiasza i Judyty.
Czytania z listów apostolskich są umieszczane w ciągu roku. Czytania na jeden rok, w wersji podstawowej brewiarza, mają uzupełniać cykl mszalny. Uroczystości i święta mają zasadniczo własne czytania lub są one zaczerpnięte z tekstów wspólnych np. o świętych. Wszystkie te czytania stanowią w Liturgii godzin pełną całość, pomimo opuszczenia pojedynczych wersetów. Mogą one być jednak czytane tylko z ksiąg zatwierdzonych do użytku liturgicznego: brewiarzowego lub mszalnego.
Drugą, niezbyt obszerną grupę, stanowią tzw. czytania krótkie (OWLG 156-158) w innych godzinach brewiarzowych. Uwydatniają one jakąś ważną myśl lub pouczenie, aby w modlitwie była pewna różnorodność. W układzie brewiarza na 4 tygodnie jest zawsze odrębny zestaw czytań krótkich, aby się one nie powtarzały. Tak jest w wypadku poszczególnych okresów liturgicznych, z wyjątkiem czytań własnych uroczystości i świąt oraz niektórych wspomnień. Natomiast w wypadku modlitwy na zakończenie dnia czyli komplety mamy te czytania w układzie tygodniowym. To też może być, jak w wypadku pieśni biblijnych, okazja do medytacji nad słowem Bożym, gdyż nie są one objętościowo zbyt obszerne.
Tutaj podobnie, jak w wypadku czytań długich, stosuje się identyczne zasady w ich doborze. Nie ma czytań ewangelicznych, gdyż są zostawione na Eucharystię. Zachowuje się specyficzny charakter piątku, niedziel i poszczególnej pory sprawowania godzin liturgicznych. Wiadomo także, że skoro w nieszporach została dobrana pieśń z Nowego Testamentu – pieśń Maryi – to czytania też są dobrane z Nowego Testamentu.
Drogie Siostry!
Drugą sporą grupą czytań, ale już nie biblijnych, są czytania z pism Ojców Kościoła i pisarzy chrześcijańskich wszystkich wieków, których nazywamy często autorami kościelnymi (OWLG 159-165) oraz czytania hagiograficzne (OWLG 166-168).
Oprócz czytań biblijnych, o których już była mowa, Godzina czytań ma także inny zestaw czytań, który jest połączony ściśle z następującym po nim responsorium. Czasem jednak czytania z Ojców czy Doktorów Kościoła i autorów kościelnych niepodzielonego Kościoła, zarówno wschodniego jak i zachodniego, zastępowane są czytaniami hagiograficznymi, zwłaszcza gdy czci się świętych. Zgodnie z zaleceniem Soboru Watykańskiego II miał być przygotowany dodatkowy lekcjonarz z tekstami patrystycznymi, aby podobnie jak w wypadku czytań biblijnych, można było korzystać z całego bogactwa tychże czytań, ale zasadniczo poza wersją elektroniczną nie funkcjonuje.
W taki sposób, przy wieloletnim korzystaniu z brewiarza, powstaje alternatywa do podstawowego czytania brewiarzowego. Konferencje episkopatów poszczególnych krajów mogą też wybrać teksty dla danego regionu, z dziedzictwa kościelnego tego terenu, ale muszą one być dobrane z dzieł ludzi wyróżniających się doktryną i świętością życia.
Ich zadaniem jest uzupełnienie i pomoc w rozważaniu słowa Bożego, bo teksty te wprowadzają w „głębsze zrozumienie i żywe umiłowanie Pisma świętego”. To wyraźny znak, że Kościół przez wieki rozważa słowo Boże, „bo jest Oblubienicą Słowa”, podobnie jak osoby Bogu poświęcone w życiu konsekrowanym, zwłaszcza klauzurowym, gdzie dokonuje się spotkanie Oblubieńca i Oblubienicy, „która nabywa coraz większej znajomości ksiąg świętych”.
Czytania te maja jeszcze jedną rolę, gdyż dają możliwość zrozumienia okresu liturgicznego czy wydarzenia lub celebracji, by dzięki korzystaniu z bogatej spuścizny Kościoła, budować duchowość i ożywiać wiarę oraz pobożność, a dzięki możliwości dostępu do nich ostatecznie pogłębić swoją osobistą relację z Bogiem i przeżywanie świadome swojej wiary.
Czasami co prawda zachowały się, zwłaszcza z dawnych wieków chrześcijaństwa, teksty wymienionych już ojców, doktorów czy pisarzy chrześcijańskich o danym świętym czy świętej wspominanym czy wspominanej w liturgii Kościoła, ale przeważnie są to teksty hagiograficzne związane bądź to z pismami samego świętego czy świętej, bądź też spisany jego czy jej życiorys. Widzimy bardzo wyraźnie w praktyce celebracji brewiarza całą gamę tych możliwości, jakie na jego kartach znajdujemy w tym względzie.
Muszą być one jednak uzgodnione z prawdą historyczną, zwłaszcza jeśli chodzi o życiorysy. Dziś Kościół bardzo wyraźnie odrzuca „nawiedzone” życiorysy, aby w taki sposób nie powodować wykrzywienia pobożnościowego wiernych, co niestety ma także miejsce we wspólnotach klauzurowych, kiedy zamiast liturgii i nauczaniu Kościoła pierwsze miejsce daje się objawieniom prywatnym czy niezweryfikowanym przez Kościół twierdzeniom czy naukom. Życiorysy mają także uwzględniać i mieć na uwadze korzyść duchową, czyli jednym słowem budować i pobudzać do świętości, a nie wykrzywiać i tworzyć karykatury pobożności, wiary i życia kontemplacyjnego.
Celem tych tekstów jest wskazywanie na szczególny rys albo cechy duchowości w odniesieniu także i do dnia dzisiejszego, aby tradycja i historia nie stały się zamierzchłą archeologią bez życia. Mają też te teksty wskazywać wkład danej osoby w życie i rozwój duchowy Kościoła jako wspólnoty wiary. Temu też ma służyć krótki życiorys umieszczony przy wspomnieniu danego świętego czy świętej, przybliżający daną postać. To streszczenie życiorysu, podobnie jak w Mszale Rzymskim w czasie Eucharystii, ma służyć prywatnemu przygotowaniu do liturgii, a nie ma być głośno odczytywane w oficjum.
Ostatnią dziś omawianą kwestią są responsoria (OWLG 169-172), bardzo mocno związane z wskazanymi już czytaniami biblijnymi i nie biblijnymi.
W wypadku Godziny czytań po odczytaniu tekstu biblijnego są one zaczerpnięte z tradycji Kościoła lub są na nowo ułożone. Ich zadaniem jest pomoc w zrozumieniu tekstu biblijnego, a przez nie w całości także dziejów zbawienia. Mają prowadzić do przejścia od Starego do Nowego Testamentu, od czytania do modlitwy i kontemplacji oraz ożywić czytanie tekstu biblijnego pięknem poezji. W wypadku drugiego czytania w Godzinie czytań także mamy responsorium, które nie musi być ściśle związane z odczytanym tekstem, ale ma za zadanie prowadzić do swobodnej medytacji nad nim.
Responsorium, jak wskazuje już sama nazwa, są przeznaczone do powtarzania. Dlatego wszystkie responsoria, powtarzane także przy prywatnym odmawianiu, mają swoje znaczenie. Można je jednak pominąć w powtórzeniach, gdy w chórze się ich nie śpiewa, ale nie należy ich opuszczać gdy ich treść domaga się, by te słowa zostały powtórzone. Zawsze jednak należy powtarzać wersety responsorium, gdy jest ono śpiewane w chórze.
Krótkie responsoria, jakie spotykamy w jutrzni, nieszporach, komplecie i modlitwie w ciągu dnia, są pewnym echem zawartego przed nimi krótkiego czytania. W ten sposób słowo Boże głębiej w celebracji Liturgii godzin przenika zarówno osobę słuchającą (uczestnictwo bierne), jak i osobę czytającą krótkie czytanie a następnie recytującą lub śpiewającą responsorium (uczestnictwo czynne).
Zatem, jak widzimy z dwóch poprzednich konferencji formacyjnych na temat brewiarza w chórze, zostanie nam jeszcze do omówienia kilka spraw i dopowiedzień związanych z częściami i elementami Liturgii godzin, by nasz temat zrealizować w całości. Będzie to mogło mieć jednak miejsce w kolejnej konferencji tematycznej, ze względu na to że celebracja Liturgii godzin zawiera wiele różnorodnych elementów, a przecież tematyka ta jest bardzo obszerna.